το εσωτερικό φως (αποσπάσματα)

[…] Στη μαχαγιανική φιλοσοφία το φως του ουρανού κατά την αυγή, όταν έχει πλέον χαθεί η λάμψη της σελήνης, κατέληξε να συμβολίζει το «Καθαρό Φως, επονομαζόμενο και Συμπαντικό Κενό». […] Αυτό το Φως περιγράφεται ως «καθαρό», «διαυγές», δηλαδή όχι μόνο άσπιλο και ασκίαστο αλλά και άχρωμο, όπως επίσης και απροσδιόριστο. Ονομάστηκε λοιπόν «το Συμπαντικό Κενό», γιατί ο όρος «κενό» (σούγια) δηλώνει ακριβώς αυτό που είναι απαλλαγμένο από κάθε χαρακτηριστικό, από κάθε ορισμό. Αποτελεί το Αρχαίτιο (Urgrund), την έσχατη πραγματικότητα. Η κατανόηση του Συμπαντικού Κενού – ακριβώς όπως στις Ουπανισάδες η συνειδητοποίηση της ταυτότητος βράχμαν-άτμαν – αποτελεί στιγμιαίο ενέργημα, συγκρινόμενο μόνο με την αστραπή. Γιατί όπως ακριβώς τίποτε δεν προετοιμάζει την εκθαμβωτική λάμψη που διαπερνά ξαφνικά τη σκοτεινή μάζα, κατά τον ίδιο τρόπο τίποτε δεν φαίνεται να προετοιμάζει την εμπειρία της ελλάμψεως: αυτή ανήκει σε ένα άλλο επίπεδο, καθώς δεν υπάρχει συνέχεια ανάμεσα στο χρόνο που προηγείται της ελλάμψεως και στην απροσδιόριστη στιγμή, κατά την οποία αυτή πραγματοποιείται.

[…] Η μορφολογία της υποκειμενικής εμπειρίας του Φωτός είναι εξαιρετικά εκτεταμένη. Μπορούμε εντούτοις να απομονώσουμε ορισμένες πιο συχνές μορφές της.

το ψέμα ως μορφή αφήγησης & ως μέθοδος ανάγνωσης της πραγματικότητας

«Πινόκιο» σε εικονογράφηση της Emma Chichester

Μπορεί ένας άνθρωπος να μην είναι τίποτα άλλο παρά λογοτεχνία; Μπορεί κάποιος να πραγματικά να «γίνει» τα βιβλία που γράφει ή διαβάζει; Μπορεί να κατασκευαστεί στ’ αλήθεια ένας ολόκληρος κόσμος ικανός να αντικαταστήσει τον κόσμο τον πραγματικό ενός δημιουργού ή κάποιου αναγνώστη; Και ποια είναι αυτή η δύναμη η τόσο ισχυρή –ή η αδυναμία η τόσο κραυγαλέα– που είναι ικανή, όχι μονάχα να παραμορφώσει ή να μεταμορφώσει την πραγματικότητα, αλλά και να την θέσει σε δεύτερο πλάνο, προκρίνοντας αντί αυτής την παραδοξότητα της έντεχνης μυθοπλασίας;

Αντικαθιστώντας τη μοναδικότητα της Ιστορίας με την πολυπλοκότητα του ιστοριών. Αποκαλύπτοντας, μέσω των μύθων και της δημιουργικής ανάπλασης και διασκευής των γεγονότων, την πολυφωνία και το πολυδιάστατο της ίδιας της αλήθειας.

Το ανθρώπινο είδος και η μυθοπλαστική αφήγηση έχουν περίπου την ίδια ηλικία. Ενδεχομένως, αν θέλουμε να κάνουμε λόγο για επινόηση, να έχουμε να κάνουμε με μία αρχαιότερη ακόμα και εκείνης της φωτιάς ή του τροχού και σίγουρα της οργανωμένης κοινωνίας. Άλλωστε, η πόλη-κοινότητα θα θεμελιωθεί πάνω σε ήδη εμπεδωμένες γενεσιουργές μυθολογίες, με τον ίδιο τρόπο που πολλούς αιώνες αργότερα το έθνος-κράτος θα δομηθεί πάνω στα εναρκτήριους εθνικούς μύθους.

Για την ακρίβεια ο μύθος δεν προηγείται απλώς της κάθε εφεύρεσης ή ανακάλυψης, αλλά είναι ακριβώς αυτός που οδηγεί σταδιακά τα βήματα του ανθρώπινου πολιτισμού. Προσδίδοντας σε κάθε ακατανόητο μυστήριο την εκάστοτε επισφαλή μα πάντα αναγκαία ερμηνεία.

Ο μύθος της φωτιάς και της ανώτερης δύναμης που την ελέγχει οδήγησε στον μύθο του ήρωα- ευεργέτη των ανθρώπων, ο οποίος θυσιάζεται για αυτούς και για την πρόοδό τους. Η ανακάλυψη-εξημέρωση του στοιχείου της φωτιάς συνετέλεσε στην απομάγευση της δύναμης-τυράννου, αλλά όχι στην απομυθοποίηση των παρελκόμενων με την εξέλιξη συμβόλων. Ο ήρωας νικιέται από το δυνάστη, αλλά ο μύθος του επιβιώνει για να γεννήσει με τη σειρά του άλλους καινούριους μύθους.

Η μυθοπλαστική ερμηνεία προηγείται ακριβώς για να καταρριφθεί σε κάθε περίπτωση από την μετέπειτα επισταμένη έρευνα και την μεθοδική αποκάλυψη των μυστικών της ύπαρξης, του σύμπαντος και των διασταυρώσεών τους. Πάνω στο δίπολο της κατασκευής και της κατάρριψης των μύθων, της σύνθεσης και της αποδόμησής τους, ισορροπεί, αλλά καμιά φορά γλιστράει και γκρεμίζεται, η Ιστορία της απελευθέρωσης του ανθρώπινου πνεύματος.

Και αυτή η Ιστορία για να μπορέσει να υπάρξει, πρέπει με κάποιον τρόπο να αφηγηθεί. Πρέπει τα άτομα να γίνουν πρόσωπα. Να μοιραστούν οι ρόλοι. Πρέπει να αναδειχθούν σε ήρωες οι πρωταγωνιστές της.

Η αφήγηση, είτε με την ακατέργαστη λαϊκή της μορφή είτε με την μετέπειτα οργανωμένη έντεχνη απόδοσή της, ξεκινάει, έστω και αναδρομικά, με την ίδια τη δημιουργία του κόσμου και της ζωής. Με την διερεύνηση των ακατανόητων αιτιών αυτής της δημιουργίας. Οι θεογονίες προηγούνται των ηρωικών επών. Η θεολογία υπεξαιρεί ιστορίες από το παγκόσμιο μυθοπλαστικό υποσυνείδητο. Η δημιουργία-κοσμογονία αναπόφευκτα αποτελεί το πρώτο της θέμα της τέχνης της αφήγησης. Πρέπει να προηγηθούν οι ήρωες- δημιουργοί για να υπάρξουν στη συνέχεια οι ήρωες- δημιουργήματα.

Οι πρώτοι θα κληροδοτήσουν τις ιστορίες τους στους δεύτερους. Η αποδοχή ή η αποποίηση αυτής της κληρονομιάς θα κρίνει και την εξέλιξη της Ιστορίας της αφήγησης.

Η «Δημιουργία», όρος καταρχάς θεολογικός, θα προσκολλήσει στη μυθοπλασία την αγωνιώδη αναζήτηση της ανωτέρας δύναμης και τις απόπειρες ερμηνείας των πράξεων και των παραλείψεων αυτής. Για να οδηγήσει στη συνέχεια στη γέννηση του, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση με τη δύναμη αυτή, μυθοπλάστη-δημιουργού. Στην εγκαθίδρυση του ιερού –εκ θέσεως– θεσμού του αφηγητή. Του αφηγητή που δεν αρκείται, δηλαδή, στο να ερμηνεύει τα μυστήρια του σύμπαντος και της ψυχής, αλλά και που προχωράει στην κατασκευή των δικών του συμπάντων και στον εμπλουτισμό τους με τους απαραίτητους ήρωες- ψυχές, που στο εξής θα μας συναγωνίζονται και θα αποτελούν το μόνο εν τέλει διαχρονικό μέτρο σύγκρισης στο κυρίαρχο είδος του πλανήτη.

Η λογοτεχνία θα αποκολληθεί από τη λαϊκή μυθοπλασία και θα αρχίσει να κάνει τα πρώτα της αυτοδύναμα βήματα, όταν τα πλάσματα της οργανωμένης πλέον φαντασίας μας δε θα είναι πια τα τέρατα που αναστατώνουνε τις νύχτες μας και οι ανεξερεύνητοι κύριοι των τρομερών δυνάμεων της φύσης, αλλά τα πρόσωπα που φοβόμαστε πως μπορεί κάποτε να γίνουμε σαν και αυτά ή που μας κάνουν να απελπιζόμαστε επειδή ποτέ δε θα καταφέρουμε να τους μοιάσουμε.

Οι ήρωες θα είναι κάποιοι από εμάς, ακόμα και όταν οι δημιουργοί τους προτιμούν να ισχυρίζονται πως δεν είναι του κόσμου ετούτου. Θα δρουν και θα αντιδρούν στο όνομα και πάντα για λογαριασμό μας, ακόμα και όταν μας περιφρονούν. Ακόμα και όταν αποστρέφονται την ίδια τους τη φύση.

αποφεύγετε τις ειδήσεις: επιλέγοντας μια υγιή προσέγγισή τους

Πρόλογος

Το άρθρο αυτό αποτελεί ένα αντίδοτο στις ειδήσεις. Είναι μακρύ και πιθανότατα δεν θα μπορέσετε να το διατρέξετε στα γρήγορα. Λόγω της αυξημένης κατανάλωσης ειδήσεων, πολλοί άνθρωποι έχουν χάσει τη συνήθεια της ανάγνωσης και δυσκολεύονται να αφομοιώσουν περισσότερες από τέσσερις συνεχόμενες σελίδες. Το άρθρο αυτό θα σας υποδείξει τρόπους ώστε μπορείτε να ξεφύγετε από την παγίδα αυτή – αν δεν έχετε ήδη παγιδευτεί βαθιά μέσα της.

Οι ειδήσεις είναι για το νου ότι η ζάχαρη για το σώμα. Είμαστε τόσο καλά πληροφορημένοι κι όμως γνωρίζουμε τόσα λίγα. Γιατί;

Βρισκόμαστε σε αυτή τη θλιβερή κατάσταση επειδή πριν 200 χρόνια επινοήσαμε μία τοξική μορφή γνώσης που ονομάζεται «ειδήσεις». Έχει έρθει ο καιρός να αναγνωρίσουμε τις επιζήμιες επιπτώσεις των ειδήσεων στα άτομα και τις κοινωνίες, λαμβάνοντας τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου να προστατέψουμε τους εαυτούς μας από τους κινδύνους που αυτές εγκυμονούν. Στον πυρήνα τους, τα ανθρώπινα όντα παραμένουν άνθρωποι των σπηλαίων που φορούν κοστούμια και φορέματα. Οι εγκέφαλοί μας έχουν τελειοποιηθεί προκειμένου να ανταποκρίνονται στο περιβάλλον των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, όταν ζούσαμε σε μικρές ομάδες των 25 έως 100 ατόμων με περιορισμένες πηγές τροφής και πληροφορίας. Οι εγκέφαλοί μας (και τα σώματά μας) ζουν πλέον σε έναν κόσμο εντελώς διαφορετικό από αυτόν για τον οποίον σχεδιάστηκαν να αντιμετωπίζουν. Η κατάσταση αυτή οδηγεί σε μεγάλους κινδύνους και ανάρμοστες, πέρα για πέρα επικίνδυνες συμπεριφορές.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όσοι ανάμεσά μας ήταν αρκετά τυχεροί, μπόρεσαν ν’ αναγνωρίσουν την απειλή που συνιστά η υπερπληθώρα τροφής (π.χ. την παχυσαρκία, το διαβήτη) κι άρχισαν ν’ αλλάζουν τη διατροφή τους. Οι περισσότεροι από εμάς όμως, δεν κατανοούν ακόμα ότι οι ειδήσεις επιδρούν στο νου με τον ίδιο τρόπο που η ζάχαρη επιδρά στο σώμα. Οι ειδήσεις αφομοιώνονται εύκολα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας ταΐζουν μικρές μπουκιές ασήμαντης ύλης, ψίχουλα πληροφοριών που δεν αφορούν πραγματικά τις ζωές μας και δεν θέτουν ως προαπαιτούμενο τη δυνατότητα σκέψης. Και για το λόγο αυτό δε χορταίνουμε ποτέ. Σε αντίθεση με τα βιβλία και τα εκτεταμένα άρθρα στον περιοδικό τύπο (τα οποία προϋποθέτουν τη σκέψη), καταφέρνουμε και καταπίνουμε απεριόριστο αριθμό σύντομων δελτίων ειδήσεων, σα να επρόκειτο για πολύχρωμες καραμέλες του νου.

Σήμερα πλέον, σε ό,τι αφορά το φόρτο πληροφορίας βρισκόμαστε στο ίδιο σημείο που βρισκόμασταν ως προς την υπερκατανάλωση τροφής πριν 20 χρόνια. Έχουμε αρχίσει να αναγνωρίζουμε πόσο τοξικές μπορούν να είναι οι ειδήσεις και μαθαίνουμε να παίρνουμε τα πρώτα μέτρα για μια πληροφοριακή δίαιτα.

[Το άρθρο αυτό] αποτελεί την απόπειρά μου να καταστήσω σαφείς τους τοξικούς κινδύνους των ειδήσεων – και να σας προτείνω τρόπους αντιμετώπισής τους. Διανύω ήδη μια περίοδο ενός έτους δίχως την κατανάλωση ειδήσεων κι έτσι μπορώ να δω, να βιώσω και να αναφερθώ στις επιπτώσεις αυτής της μορφής ελευθερίας από πρώτο χέρι: βιώνω λιγότερη αποδιοργάνωση, έχω περισσότερο χρόνο και λιγότερο άγχος, σκέφτομαι βαθύτερα και η διαίσθησή μου είναι εντονότερη. Δεν είναι εύκολη διαδικασία, αλλά αξίζει.

Ο καλός μου φίλος Nassim Nicholas Taleb, συγγραφέας του βιβλίου The Black Swan (ο Μαύρος Κύκνος), υπήρξε ένας από τους πρώτους που αναγνώρισε ότι η κατανάλωση ειδήσεων αποτελεί σοβαρό πρόβλημα. Πολλά απ’ όσα αναφέρω παρακάτω τα συνειδητοποίησα χάρη σ’ αυτόν.

No 1 – Οι ειδήσεις μας παραπλανούν συστηματικά

Οι ειδήσεις δεν εκπροσωπούν τον πραγματικό κόσμο.

Οι εγκέφαλοί μας είναι προγραμματισμένοι ώστε να δίνουν προσοχή στη γραφική αναπαράσταση μίας πληθώρας ορατών, εκτεταμένων, σκανδαλωδών, εντυπωσιακών, σοκαριστικών, ισχυρών ερεθισμάτων που περιστρέφονται γύρω από ανθρώπους, έχουν τη δομή ιστορίας και μεταλλάσσονται με ταχύτητα. Οι εγκέφαλοί μας αφιερώνουν περιορισμένη προσοχή σε λιγότερο σύνθετα νοήματα, με μικρή διάρκεια και αργή πλοκή, τα οποία χαρακτηρίζονται από ανεικονικότητα, είναι αμφιλεγόμενα και σύμπλοκα. Οι οργανισμοί αναπαραγωγής ειδήσεων εκμεταλλεύονται την τάση αυτή συστηματικά.

Οι ειδήσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης γενικά εστιάζουν σε ό,τι γίνεται εντονότερα αντιληπτό. Παρουσιάζουν όποια πληροφορία είναι σε θέση να μεταφερθεί, συνοδεύοντάς την με συγκλονιστικές αφηγήσεις και έντονες εικόνες, αγνοώντας συστηματικά οτιδήποτε παρουσιάζει λεπτές διαφοροποιήσεις ή θα μπορούσε να ανατρέψει την κεντρική αφήγηση με έμμεσο τρόπο, ακόμα και αν το υλικό αυτό είναι σημαντικότερο. Οι ειδήσεις τραβούν την προσοχή μας και κάπως έτσι λειτουργούν τα πράγματα. Ακόμα και αν δεν υπήρχε η έννοια της διαφήμισης, θα επιλέγαμε παρόλ’ αυτά να βυθιστούμε στις διάσπαρτες ειδήσεις, διότι είναι περισσότερο αφομοιώσιμες και σε ένα επιφανειακό επίπεδο πιο εύγευστες.

Το εμφανώς ορατό μας παραπλανά.

Πάρτε ως παράδειγμα το γεγονός που ακολουθεί. Καθώς ένα αυτοκίνητο διασχίζει μια γέφυρα, η γέφυρα καταρρέει. Σε ποιό γεγονός θα εστιάσουν τα ειδησεογραφικά δελτία; Στο αυτοκίνητο. Στον άνθρωπο που βρισκόταν μέσα στο αυτοκίνητο. Από που ερχόταν. Που κατευθυνόταν. Πώς βίωσε την κατάρρευση (αν επιβίωσε). Τί είδους άνθρωπος είναι (ήταν). Αλλά: όλα τα παραπάνω είναι τελείως άσχετα. Τί θα ήταν σχετικό; Η δομική σταθερότητα της γέφυρας. Αυτός είναι ο υποβόσκων κίνδυνος που θα μπορούσε να αφορά κι άλλες γέφυρες. Αυτό είναι το μάθημα που θα οφείλαμε να διδαχθούμε από το γεγονός αυτό.

Το αυτοκίνητο αυτό καθ’ αυτό δεν παίζει κανένα ρόλο. Οποιοδήποτε αυτοκίνητο θα μπορούσε να οδηγήσει σε κατάρρευση της γέφυρας, η οποία θα μπορούσε επίσης να οφείλεται σε ένα δυνατό άνεμο ή ένα σκύλο που διαβαίνει τη γέφυρα. Γιατί λοιπόν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εστιάζουν στο αυτοκίνητο; Επειδή πρόκειται για ένα κραυγαλέο, δραματικό περιστατικό, στο οποίο εμπλέκεται κι ένας άνθρωπος (άρα πρόκειται για μία μη αφηρημένη έννοια), ενώ η παραγωγή της συγκεκριμένης είδησης δεν κοστίζει.

Ως αποτέλεσμα των ειδήσεων, περιδιαβαίνουμε [τη ζωή] με μία εντελώς λανθασμένη χαρτογράφηση των κινδύνων στο κεφάλι μας.

• Η τρομοκρατία είναι υπερεκτιμημένη. Το χρόνιο στρες είναι υποτιμημένο.

• Η κατάρρευση της εταιρείας Lehman Brothers είναι υπερεκτιμημένη. Η δημοσιονομική ανευθυνότητα είναι υποτιμημένη.

• Οι αστροναύτες είναι υπερεκτιμημένοι. Οι νοσοκόμες είναι υποτιμημένες.

• Η Britney Spears είναι υπερεκτιμημένη. Οι αναφορές της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος υποτιμημένες.

• Οι πτώσεις αεροπλάνων είναι υπερεκτιμημένες. Η αντίσταση στα αντιβιοτικά υποτιμημένη.

Μία από τις πτήσεις του Percy Pilcher, 1897

Δεν είμαστε επαρκώς ορθολογικά όντα ώστε να μπορούμε να αντέχουμε την έκθεση σε αυτό το εμπόριο ειδήσεων. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα επικίνδυνη κατάσταση, καθώς αυτή η χαρτογράφηση πιθανοτήτων που καταρτίζουμε μέσω της κατανάλωσης ειδήσεων διαφέρει σημαντικά από τους πραγματικούς κινδύνους που αντιμετωπίζουμε. Η παρακολούθηση των ειδήσεων για την πτώση ενός αεροπλάνου στην τηλεόραση, πρόκειται να επιδράσει στη στάση μας προς τον κίνδυνο αυτό, ανεξάρτητα από το πόσο ρεαλιστική είναι η πιθανότητα να μας συμβεί κάτι τέτοιο και πέραν της προσωπικής μας νοητικής επιτήδευσης. Εάν πιστεύετε ότι μπορείτε να ανταπεξέλθετε στην κατάσταση αυτή, αξιοποιώντας την εσωτερική σας δυνατότητα για περισυλλογή, κάνετε λάθος. Οι τραπεζίτες και οι οικονομολόγοι – οι οποίοι μας παρέχουν ισχυρά κίνητρα ώστε να πιστεύουμε ότι θα αποζημιωθούμε για ό,τι απειλητικό ακούμε στις ειδήσεις – αποδεικνύουν ότι δεν είμαστε σε θέση να αντισταθούμε. Η μόνη λύση είναι η εξής: αποκοπείτε πλήρως από την κατανάλωση ειδήσεων.

 

Από το έργο «Micrographia» του Robert Hooke, 1665 – ανατομία ενός ψύλλου

No 2 – Οι ειδήσεις αναπαράγουν ασυνάφειες

Ανάμεσα στις 10.000 περίπου ιστορίες που πληροφορηθήκατε μέσω των ειδήσεων κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών, μπορείτε να αναφερθείτε έστω σε μία, την οποία καταναλώσατε καταφέρνοντας έτσι να λάβετε τις σωστές αποφάσεις για τα σοβαρά ζητήματα που αφορούν τη ζωή σας, την καριέρα σας, την επιχείρησή σας – συγκρίνετε τώρα τις αποφάσεις αυτές με όσα θα είχατε πράξει εάν δεν είχατε καταπιεί αυτές τις μικροειδήσεις.

Το ζήτημα είναι ένα: η κατανάλωση ειδήσεων δεν έχει καμμία σχέση με τις δυνάμεις εκείνες που διαδραματίζουν πραγματικό ρόλο στη ζωή σας. Στην καλύτερη περίπτωση, οι ειδήσεις μπορεί να μας ψυχαγωγούν, όμως παραμένουν ούτως ή άλλως αποσπασματικές.

Υποθέστε ότι – ενάντια σε κάθε προσδοκία – ανακαλύψατε μία είδηση, η οποία βελτίωσε σημαντικά την ποιότητα της ζωής σας, σε σύγκριση με το πως θα είχε ξεδιπλωθεί αν δεν είχατε ακούσει ή δει τη συγκεκριμένη είδηση. Πόση κοινοτοπία είναι σε θέση να αφομοιώσει ο εγκεφάλος σας, μέχρι να καταλήξει σε αυτή τη σχετική δημοσίευση; Ακόμα και το ίδιο το ερώτημα αφορά μια εκ των υστέρων ανάλυση. Κοιτώντας προς το μέλλον, δεν έχουμε πραγματικά τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε την αξία μίας είδησης προτού τη βιώσουμε, έτσι εξαναγκαζόμαστε να αφομοιώνουμε όλα όσα παράγει ο μπουφές της γραμμής παραγωγής ειδήσεων. Αξίζει αυτό; Πιθανότατα όχι.

Το 1914, η ιστορία για τη δολοφονία στο Σεράγιεβο επισκίασε σε παγκόσμιο επίπεδο κάθε άλλη είδηση από άποψη σημασίας. Όμως ο φόνος στο Σεράγιεβο δεν ήταν παρά μία από τις πολλές χιλιάδες ιστορίες που κυκλοφορούσαν εκείνη τη μέρα. Κανένας δημοσιογραφικός οργανισμός δεν αντιμετώπισε αυτή τη ζωτικής σημασίας ιστορική δολοφονία ως οτιδήποτε περισσότερο από άλλη μία δολοφονία πολιτικής φύσης.

Το πρώτο πρόγραμμα περιήγησης του διαδικτύου έκανε την εμφάνισή του το 1995. Η δημόσια γέννηση αυτού του τεράστιου σε επιρροή λογισμικού, μόλις που καταγράφηκε από τον τύπο, παρά το μελλοντικό του αντίκτυπο .

Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να καταλήξουν σε ό,τι είναι σχετικό με τη ζωή τους. Είναι πολύ ευκολότερο να αναγνωρίσουν ό,τι είναι νέο. Δε διαθέτουμε τα αισθητήρια όργανα που θα μας επέτρεπαν να κατανοήσουμε διασυνδέσεις. Η σύνδεση μεταξύ γεγονότων δεν αποτελεί μια εκ γενετής δεξιότητα. Οι ειδήσεις αποτελούν. Για το λόγο αυτό, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εστιάζουν στο καινό. (Εάν ο νους μας ήταν δομημένος με τον αντίθετο τρόπο, τότε είναι σίγουρο ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης θα εστίαζαν στη συνάφεια.) Το συναφές έναντι του καινού αποτελεί έναν θεμελιώδη ζήτημα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος.

Οι ειδήσεις σας κατακλύζουν με μία άσχετη ως προς τη ζωή σας οπτική του κόσμου. Τί εννοούμε όταν αναφερόμαστε στη συνάφεια; Εννοούμε: οτιδήποτε είναι σημαντικό για εσάς προσωπικά. Η συνάφεια αφορά μια προσωπική επιλογή. Μην υιοθετήσετε την άποψη των μέσων μαζικής ενημέρωσης για το τι θεωρείται συναφές. Σύμφωνα με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οποιοδήποτε παραμύθι πουλά σε περισσότερα αντίτυπα, είναι σημαντικό – το Νταρφούρ, η Paris Hilton, η σύγκρουση ενός τραίνου στην Κίνα, κάποιο ηλίθιο ρεκόρ σε παγκόσμιο επίπεδο (όπως κάποιος που έφαγε 78 τσιζμπέργκερ σε μία ώρα). Αυτή η εξαπάτησε αποτελεί τον πυρήνα του επιχειρηματικού μοντέλου της βιομηχανίας παραγωγής ειδήσεων. Μας πουλά συνάφεια, ενώ προμηθεύει ό,τι θεωρείται νέο.

Οι οργανισμοί των μέσων μαζικής ενημέρωσης θέλουν να πιστέψετε ότι οι ειδήσεις παρέχουν στα άτομα ένα είδος ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Πολλοί την πατάνε έτσι. Αγχωνόμαστε μήπως κι αποκοπούμε από τη ροή ειδήσεων. Φοβόμαστε ότι θα χάσουμε κάτι σημαντικό. Στην πραγματικότητα, η κατανάλωση ειδήσεων αποτελεί ένα ανταγωνιστικό μειονέκτημα. Όσο λιγότερες ειδήσεις καταναλώνουμε, τόσο μεγαλύτερο το πλεονέκτημα.

Ανησυχείτε μήπως χάσετε «κάτι σημαντικό»; Από την εμπειρία μου, αν συνέβαινε κάτι πραγματικά σημαντικό, θα το ακούγατε – ακόμα και αν ζούσατε σε ένα κουκούλι που σας προστατεύει από τις ειδήσεις. Οι φίλοι και οι συνάδελφοί σας θα σας ενημέρωναν για τα σχετικά γεγονότα με πολύ πιο αξιόπιστο τρόπο από κάθε οργανισμό ειδήσεων. Θα σας παρείχαν τις απαραίτητες πληροφορίες με το παράλληλο όφελος της σχετικής μετα-γνώσης, καθώς έχουν επίγνωση των προτεραιοτήτων σας κι εσείς με τη σειρά σας ξέρετε πως σκέφτονται. Θα μάθετε πολύ περισσότερα για τα πραγματικά σημαντικά γεγονότα και τις κοινωνικές μεταβολές διαβάζοντας γι’ αυτές στον εξειδικευμένο τύπο, σε εις βάθος αναλύσεις ή σε καλά βιβλία, καθώς επίσης και κουβεντιάζοντας με τους ανθρώπους που γνωρίζετε.

το μάνταλα-λαβύρινθος

Το σχέδιο του ναού στη Σαρτρ

[…] Δεν είναι βέβαια αν το σχήμα του λαβυρίνθου εμφανίστηκε στην προϊστορική εποχή σε όλους τους πολιτισμούς, όπως πολλά άλλα σύμβολα. Γνωρίζουμε ότι ο παλαιότερος λαβύρινθος με τους επτά διαδρόμους, ο λεγόμενος κρητομινωϊκός τύπος, εμφανίζεται σε όλες τις χώρες της Μεσογείου, γύρω στο 2000 π.Χ.

Ο κρητικός λαβύρινθος, που κανένας αρχαίος ιστορικός δεν τον είχε δει, ούτε είχε εντοπίσει σχετικά ευρήματα, απλώθηκε προς δύο κατευθύνσεις, από το 2000 π.Χ. περίπου. Η μία κατεύθυνση είναι προς τη Δύση (Δυτική, Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη) και η άλλη προς την Ανατολή (Αφγανιστάν, Ινδία, Νεπάλ, Ιάβα, Σουμάτρα) και την Αμερική (βλ. Χέρμαν Κερν, Λαβύρινθος).

Εμείς γνωρίζουμε λίγα για το συμβολισμό, την ερμηνεία και τη χρήση του λαβυρίνθου στους διάφορους πολιτισμούς. Σύμφωνα με τον Χέρμαν Κερν, ο λαβύρινθος, ως σχήμα, μας παραπέμπει σε τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις που κάθε μία από μόνη της έχει παραδοσιακά τη δική της ξεχωριστή πορεία:

• λαβύρινθος ως λογοτεχνική πορεία (λαβύρινθος της σκέψης)
• λαβύρινθος ως μορφή κίνησης (χορός)
• λαβύρινθος ως υλική απεικόνιση

Από τις διάφορες μορφές λαβυρίνθου, παρουσιάζω πρώτα την εικόνα ενός από τους πιο γνωστούς. Κατασκευάστηκε γύρω στο 1260, στον καθεδρικό ναό της Σαρτρ, στη Γαλλία, και βρίσκεται στο δάπεδο της εκκλησίας. Η εξωτερική διάμετρος είναι 13 μέτρα και η διάμετρος του κέντρου 3 μέτρα. Ανοιχτόχρωμα και σκουρόχρωμα πέτρινα πλακίδια συνθέτουν την πορεία προς το κέντρο δημιουργώντας έντεκα διαδρόμους. Το κέντρο αποτελείται από λευκό μάρμαρο. Ο λαβύρινθος-μάνταλα της Σαρτρ συνδέει τα σχήματα του κύκλου και του σταυρού.

Στη γοτθική τέχνη, ο λαβύρινθος τοποθετείται στην κυρίως είσοδο του ναού, που βρίσκεται στο δυτικό μέρος του. Ο πιστός καλείται να βαδίσει τους διαδρόμους του λαβυρίνθου πριν να πλησιάσει στο βάθος του ναού.

Όπως γνωρίζουμε, οι λαβύρινθοι στις εκκλησίες προσέφεραν σημαντική βοήθεια στην πορεία της ζωής των πιστών. Οι πιστοί περπατούσαν στο λαβύρινθο, όρθιοι ή γονατιστοί, σαν να βρίσκονταν σ’ ένα ταξίδι προσκυνήματος και εξάγνισης. Στις εκκλησιαστικές γιορτές, όπως το Πάσχα, χόρευαν οι ιερείς μαζί με το λαό, με βάση μία συγκεκριμένη τελετουργία που τους οδηγούσε στο κεντρικό σημείο του λαβυρίνθου.

Ρωμαϊκό μωσαϊκό που απεικονίζει τη μάχη μεταξύ Θησέα και Μινώταυρου

[…] Όλοι γνωρίζουμε το μύθο του ήρωα Θησέα σχετικά με το Μινώταυρο, που τον σκότωσε μέσα στο λαβύρινθο. Πού βρίσκεται όμως ο λαβύρινθος που κατασκεύασε ο Δαίδαλος; Μάταια τον ψάχνουμε σε όλο το νησί. Γνωρίζουμε το σχήμα του από κρητικά ασημένια νομίσματα του 500-100 π.Χ. – ένας λαβύρινθος με επτά διαδρόμους. Οι αρχαιολόγοι του 19ου αιώνα πίστεψαν ότι βρήκαν το λαβύρινθο του Μινώταυρου στην ασαφή κάτοψη του παλατιού της Κνωσού.

Ποιό μυστικό κρύβεται όμως πίσω από την ιστορία του Θησέα; Ο Θησέας διαβαίνει τους επτά πολύπλοκους διαδρόμους του λαβυρίνθου της Κρήτης, για να φτάσει στο κέντρο του, και μετά γυρνάει πάλι πίσω, με τη βοήθεια του μίτου της Αριάδνης.

Μήπως όμως η πορεία του Θησέα στο κέντρο του λαβυρίνθου συμβολίζει την πορεία του ανθρώπου προς το κέντρο του, για να γνωρίσει τον εαυτό και να κερδίσει την ελευθερία του; Ασφαλώς, η πορεία του Θησέα είναι η πορεία προς την αυτογνωσία.

[…] Πολύ σημαντικός ήταν ο λαβύρινθος στη Θόλο της Επιδαύρου. Η πρόσβαση στο λαβύρινθο επιτρεπόταν μόνο σε όποιον θεραπευόμενο βρισκόταν στο τελευταίο από τα επτά στάδια της θεραπείας. Η είσοδός του ήταν στο κέντρο της Θόλου. Οι σκοτεινοί διάδρομοί του βρίσκονταν κάτω από τη γη και οδηγούσαν το θεραπευόμενο σε έναν αδιέξοδο τοίχο. Όταν έφτανε εκεί, αναγκαζόταν να επιστρέψει, ακολουθώντας την ίδια διαδρομή και έτσι έφτανε πάλι στη φωτεινή είσοδο που ήταν στο κέντρο του ναού της Θόλου. Διαβαίνοντας τον κάτω κόσμο του θανάτου ξαναγεννιόταν στο φως.

[…] Στην Ινδία, ο λαβύρινθος είναι ένα σύμβολο προστασίας για κάθε τι ιερό: κατοικία, σπηλιά, μήτρα, ο κόρφος της γης. Θεωρείται ότι έχει περισσότερη σχέση με τη γυναίκα, λόγω της μήτρας, και γι’ αυτό εναπόκειται στη δική της φροντίδα η χρήση του. Συχνά βρίσκουμε το σχέδιο του λαβυρίνθου στο κατώφλι των σπιτιών ως σύμβολο προστασίας του τοκετού.

το δώρο της Αριάδνης

«Ariadne’s Thread» του Andre Masson, 1938

Η συμβολική διάσταση του λαβυρίνθου, μεγεθυσμένη μέσα από το πρίσμα του φιλοσοφικού της υπόβαθρου, αναδεικνύει στην τέχνη την πραγματική της δύναμη: όσο και αν οι μύθοι συνδέονται με τα πεδία του φαντασιακού, ο πυρήνας τους παραμένει δεμένος με την πραγματικότητα, μια πραγματικότητα όχι απαραιτήτως ιστορική αλλά φτιαγμένη από βιωμένες ψυχικές φόρμες που αρχειοθετούνται ως κοινή γνώση μέσα στον χρόνο: ο λαβύρινθος είναι μία από τις μορφές της κρυμμένης πραγματικότητας που η τέχνη αναπαράγει και διαιωνίζει, επιδιώκοντας να διερευνήσει το σκοτεινό, πρωταρχικό νόημα των πραγμάτων.

 

Ο κρητικός λαβύρινθος σχηματοποιείται αρχικά μέσα από τους μύθους για τη γέννηση του σύμπαντος: ο Άρης-Διόνυσος, ένας από τους πιο ισχυρούς θεούς του αρχαίου κόσμου, κατέβηκε στη γη όταν ακόμη τίποτε δεν είχε δημιουργηθεί και το πρώτο υλικό της ζωής δεν ήταν παρά μια νεφελώδης μάζα. Στα χέρια του όμως είχε ένα παντοδύναμο όπλο: ο λάβρυς, ένας διπλός πέλεκυς, είναι το εργαλείο που δόθηκε στον Διόνυσο για να σμιλεύσει τον κόσμο. Μέσα στο σκοτάδι, ο θεός άρχισε να περπατά κυκλικά –η επιστήμη σήμερα έχει αποδείξει πως έχουμε πάντα την τάση να περπατάμε σε κύκλους όταν δεν βλέπουμε ή όταν έχουμε χαθεί– και να ανοίγει δρόμο γύρω του με τον πέλεκυ. Ο κυκλικός αυτός δρόμος ονομάστηκε λαβύρινθος, δηλαδή «ο δρόμος που άνοιξε ο λάβρυς». Καθώς προχωρούσε, ο Διόνυσος διαπίστωσε πως στα χέρια του δεν κρατούσε πια τον διπλό πέλεκυ, αλλά έναν αναμμένο πυρσό που κάλυπτε τα πάντα με φως. Έτσι, νίκησε το σκοτάδι στη διττή του υπόσταση: το φως τύλιξε τον κόσμο αλλά και την ψυχή του. Στο κέντρο του λαβυρίνθου ο Διόνυσος φύλαξε για πάντα την άσβεστη φωτιά της αγρύπνιας, ταυτίζοντας το περιβάλλον φως με την εσωτερική φώτιση.

Η δοκιμασία του λαβυρίνθου ανάγει τη διαδρομή της πνευματικής αφύπνισης σε διαδικασία επίλυσης ενός αινίγματος. Ο Θησέας δεν μπαίνει στον λαβύρινθο με άδεια χέρια: κρατά τον πέλεκυ, που θα σκοτώσει τον Μινώταυρο, και τον μίτο της Αριάδνης, που θα εξασφαλίσει την επιστροφή του σε περίπτωση νίκης. Ο μίτος ως γραμμικό σχεδίασμα του γυρισμού παραπέμπει στη συμβολική λειτουργικότητα της μνήμης, της μόνης που μπορεί να εγγυηθεί ασφαλείς ελιγμούς στα μονοπάτια του άγνωστου. Μ’ αυτήν την έννοια, η Αριάδνη ενσαρκώνει ιδεατά τη μνήμη του Θησέα, που βγαίνοντας νικητής από τον λαβύρινθο ενώνεται με την ίδια του την ψυχή.

είναι θλιμμένα τα πουλιά…

Πρόκειται για μία από τις μικρές εκείνες ιστορίες – πραγματικά απειροελάχιστες σε κλίμακα αν τις συγκρίνεις με τις απερίγραπτες τραγωδίες που «ξεδιπλώνονται» στη Γη σήμερα – η οποία με άγγιξε βαθιά. Μια οικογένεια που ζούσε στην άγρια φύση κάπου στο Όρεγκον, κατοικώντας σε ένα τίπι, έχοντας και μία κόρη, απειλείται πλέον με έξωση καθώς οι ιδιοκτήτες, έχουν υποχρεωθεί να πουλήσουν τη γη τους. Με τη μεταφορά της γης σε νέα χέρια, η οικογένεια που την κατοικεί καθίσταται αυτομάτως παράνομη. Και με βάση την τρέχουσα αποδοχή της καθεστηκυίας κουλτούρας, δε θεωρούνται πλέον ευπρόσδεκτοι στον τόπο.
Η γη όμως έχει δική της άποψη; Αν λάβουμε υπ’ όψη μας μια αντίληψη ζωής που βλέπει τη γη ως αντικείμενο, ως μια μορφή ιδιοκτησίας που μπορεί ν’ αγοραστεί και να πουληθεί, να κοπεί σε αμέτρητα κομμάτια ξανά και ξανά, τότε φυσικά και όχι. Ένα «πράγμα» δεν μπορεί να σε καλωσορίσει ή να αρνηθεί να σε δεχθεί.
Το τρίχρονο κορίτσι της οικογένειας τα αντιλαμβάνεται όλα αυτά με λίγο διαφορετικό τρόπο. Παρατηρεί τους πασσάλους που τοποθετήθηκαν για να φτιαχτεί ένας φράχτης που θα τους απαγορέψει την πρόσβαση στη γη και λέει: «Είναι θλιμμένα τα πουλιά με τις τρύπες που έσκαψαν οι άνθρωποι, τα πουλιά θέλουν να ζήσουμε εδώ.»
«Χμφφφ!» θα ξεφυσούσε ένας κυνικός, «σιγά μη δώσουμε τώρα αξία στη φαντασία ενός μικρού κοριτσιού, το οποίο είναι εμφανές ότι προβάλλει τις προσωπικές του επιθυμίες στα πουλιά!»
Πιστεύω ότι ο πολιτισμός μας δεν θα επιβιώσει αν δεν αρχίσουμε να αποδίδουμε αξία σε όλα αυτά, αν δεν αναπτύξουμε την ικανότητα να ακούμε τη φωνή της γης όσο προσεχτικά την ακούει κι ένα τρίχρονο παιδί.
Μια τέτοια στάση θα σήμαινε πραγματικά μια τεράστια μεταβολή [συνείδησης]· θα σήμαινε ότι αποποιούμαστε έναν ανθρωποκεντρισμό, ο οποίος οικειοποιείται τη δυνατότητα ανάπτυξης ενός εαυτού ως αποκλειστικότητα, διεκδικώντας καταστάσεις όπως η φωνή, η θλίψη, το καλωσόρισμα. Πρόκειται για μια ανθρωποκεντρική αντίληψη της σύγχρονης εποχής μοναδική στο είδος της. Οι άλλες κουλτούρες αναγνωρίζουνε πλήρως την υπόσταση του μη ανθρώπινου κόσμου. Για πολύ καιρό τις απορρίπταμε ως πρωτόγονες· εξάλλου θεωρούσαμε ότι η οπτική μας για τον κόσμο θα πρέπει να είναι ανώτερη, γιατί κοιτάξτε πόσα έχει καταφέρει ο πολιτισμός μας. Σήμερα όμως, καθώς η επιδείνωση της οικολογικής κρίσης υποσκάπτει τη σημασία αυτών των κατορθωμάτων, αρχίζουμε να αμφιβάλλουμε για το κατά πόσο ο τρόπος που έχουμε για να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα όντως υπερέχει. Καθώς νιώθουμε όλο και πιο αβοήθητοι, αρχίζουμε να στρεφόμαστε σε άλλους τρόπους.
Η οικογένεια που ανέφερα αναζητεί συμμάχους – επίσημους και μη – στην περιοχή του Ashland/Medford.

Πηγή: http://www.thenewandancientstory.net/home/the-new-and-ancient-story-9

κάποια βασικά ερωτήματα…

[…] Γιατί αποδεχόμαστε το ηθικό, κοινωνικό περιβάλλον όταν γνωρίζουμε πολύ καλά πως είναι τελείως ανήθικο, γνωρίζοντάς τα αυτά – όχι απλά και μόνο συναισθηματικά ή συγκινησιακά, αλλά παρακολουθώντας τον κόσμο και τον εαυτό μας – γιατί ζούμε μ’ αυτόν τον τρόπο; Γιατί το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν δημιουργεί αληθινά ανθρώπινα όντα, αλλά μηχανικές οντότητες γυμνασμένες για να αποδέχονται ορισμένες δουλειές και τελικά να πεθαίνουν; Η παιδεία, η επιστήμη και η θρησκεία δεν έχουν λύσει καθόλου τα προβλήματά μας.

Κοιτάζοντας όλη αυτή τη σύγχυση, γιατί ο καθένας μας αποδέχεται και συμβιβάζεται, αντί να διαλύει όλη τη διαδικασία μέσα μας; Νομίζω πως θα ‘πρεπε να κάνουμε αυτή την ερώτηση, όχι διανοητικά, ούτε με το σκοπό να βρούμε κάποιον θεό, κάποια συνειδητοποίηση, κάποια αλλόκοτη ευτυχία που αναπόφευκτα οδηγεί σε διάφορα είδη φυγής, αλλά κοιτάζοντάς την πολύ ήσυχα, με σταθερό βλέμμα, χωρίς καμμία κρίση και αξιολόγηση. Θα ‘πρεπε να ρωτήσουμε, σαν ώριμοι άνθρωποι, γιατί ζούμε μ’ αυτόν τον τρόπο – γιατί ζούμε, αγωνιζόμαστε και πεθαίνουμε. Και όταν κάνουμε πράγματι μια τέτοια ερώτηση, σοβαρά, με απόλυτη διάθεση να την καταλάβουμε, οι φιλοσοφίες, οι θεωρίες, οι κερδοσκοπικοί ιδεασμοί δεν έχουν καμμία απολύτως θέση. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι αυτό που θα έπρεπε να είναι ή αυτό που μπορεί να είναι ή μια αρχή που θα έπρεπε να ακολουθήσουμε ή η θρησκεία ή ο γκουρού που θα έπρεπε ν’ αναζητήσουμε. Όλες αυτές οι αποκρίσεις είναι ολοφάνερα χωρίς κανένα νόημα όταν αντιμετωπίζετε αυτή τη σύγχυση, τη μιζέρια και τη συνεχή σύγκρουση στην οποία ζούμε. Μετατρέψαμε τη ζωή σ’ ένα πεδίο μάχης, κάθε οικογένεια, κάθε ομάδα, κάθε έθνος εναντίον του άλλου. Βλέποντάς τα όλα αυτά, όχι σαν μια ιδέα, αλλά σαν κάτι που το παρατηρείτε αληθινά, που το αντιμετωπίζετε, θα ρωτήσετε τον εαυτό σας γιατί συμβαίνουν όλα αυτά. Γιατί συνεχίζουμε μ’ αυτόν τον τρόπο, χωρίς να ζούμε και χωρίς ν’ αγαπάμε, αλλά γεμάτοι φόβο και τρόμο μέχρι να πεθάνουμε;

Όταν κάνετε αυτή την ερώτηση, τί θα κάνετε; Δεν μπορούν να την κάνουν αυτοί οι άνθρωποι που είναι άνετα συμβιβασμένοι με γνωστά ιδανικά, σ’ ένα άνετο σπίτι με λίγα χρήματα και που είναι αντικείμενο μεγάλης εκτίμησης, οι αστοί. Αν κάνουν κάποτε ερωτήσεις, αυτό το είδος των ανθρώπων τις μεταφράζει σύμφωνα με τις ατομικές του απαιτήσεις για ικανοποίηση. Αλλά μια και αυτό είναι ένα πολύ ανθρώπινο, πολύ συνηθισμένο πρόβλημα, που αγγίζει τη ζωή του καθένα μας, πλούσιου και φτωχού, νέου και γέρου, γιατί ζούμε αυτή τη μονότονη, τη χωρίς νόημα ζωή; Πηγαίνοντας στο γραφείο ή δουλεύοντας σ’ ένα εργαστήριο ή σ’ ένα εργοστάσιο για σαράντα χρόνια, κάνοντας λίγα παιδιά, μορφώνοντάς τα με παράλογους τρόπους, και μετά πεθαίνοντας; Νομίζω πως θα ‘πρεπε αυτήν την ερώτηση μ’ όλο σας το είναι, για να μάθετε. Μετά μπορείτε να κάνετε την επόμενη ερώτηση: το αν τα ανθρώπινα όντα μπορούν ν’ αλλάξουν ποτέ ριζικά, βασικά, ώστε να μπορούν να κοιτάζουν τον κόσμο απ’ την αρχή με διαφορετικά μάτια, με διαφορετική καρδιά, που δεν είναι πια γεμάτη μίσος, με ανταγωνισμό, με φυλετικές προκαταλήψεις, αλλά μ’ ένα νου που είναι πολύ καθαρός, που έχει υπερβολική ενέργεια.

Βλέποντάς τα όλα αυτά – τους πολέμους, τους παράλογους διαχωρισμούς που έχουν προκαλέσει οι θρησκείες, το χωρισμό ανάμεσα στο άτομο και την κοινότητα, την οικογένεια σ’ αντίθεση με όλον τον υπόλοιπο κόσμο, το κάθε ανθρώπινο ον που αρπάζεται από κάποιο αλλόκοτο ιδανικό, χωρίζοντας τον εαυτό του σε «εμένα» και «εσένα», «εμάς» και «αυτούς» – βλέποντάς τα όλα αυτά, και αντικειμενικά και ψυχολογικά, παραμένει μόνο μια ερώτηση, ένα βασικό πρόβλημα και αυτό είναι αν ο ανθρώπινος νους, που έχει προσδιοριστεί τόσο έντονα, μπορεί ν’ αλλάξει. Όχι σε κάποια μελλοντική μετεμψύχωση, όχι στο τέλος της ζωής, αλλά ν’ αλλάξει ριζικά τώρα, ώστε να γίνει ο νους καινούργιος, φρέσκος, νέος, αθώος, ξαλαφρωμένος, ώστε να ξέρουμε τι σημαίνει ν’ αγαπάμε και να ζούμε ειρηνικά. Νομίζω πως αυτό είναι το μόνο πρόβλημα. Όταν λυθεί, κάθε άλλο πρόβλημα – οικονομικό ή κοινωνικό, όλα αυτά τα πράγματα που καταλήγουν σε πολέμους – θα τελειώσουν και θα υπάρχει μια διαφορετική δομή στην κοινωνία. Λοιπόν, η ερώτησή μας είναι, αν ο νους, το μυαλό και η καρδιά μπορούν να ζήσουν σαν να ήταν η πρώτη φορά, αμόλυντα, φρέσκα, αθώα, γνωρίζοντας τι σημαίνει να ζει κανείς ευτυχισμένα, εκστατικά, με βαθιά αγάπη. Ξέρετε, υπάρχει κίνδυνος στο ν’ ακούσετε ρητορικές ερωτήσεις. Αυτή η ερώτηση δεν είναι καθόλου ρητορική – είναι η ζωή μας. Δεν μας απασχολούν οι λέξεις ή οι ιδέες. Οι περισσότεροι από μας παγιδεύονται στις λέξεις χωρίς ν’ αντιλαμβάνονται ποτέ σε βάθος πως η λέξη δεν είναι ποτέ το πράγμα, πως η περιγραφή δεν είναι ποτέ το πράγμα που περιγράφεται. […]

αναθεωρώντας την αρρενωπότητα

λεπτομέρεια από το έργο «Vitruvian Man» του Leonardo Da Vinci

ΜΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΑΝΔΡΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΖΟΝΤΑΙ

του Shepherd Bliss (αφιέρωμα στο Φύλο/ IC#16, Context Institute, Άνοιξη, 1987:21)

Ο Δρ Shepherd Bliss διδάσκει ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο John F. Kennedy στην Orinda της Καλιφόρνια. Υπήρξε επιμελητής του Εγχειριδίου για τη Νέα Ολιστική Υγεία (The New Holistic Health Handbook), ενώ προς το παρόν συνεπιμελείται την Επιθεώρηση για τις Αντρικές Σπουδές (The Men’s Studies Review) και εργάζεται ως παραγωγός για το πρόγραμμα «Άνδρες που Αλλάζουν» στο ραδιοφωνικό σταθμό KPFA. Ο Shepherd μοιράζει το χρόνο του ανάμεσα στη Βοστώνη και το Σαν Φραντσίσκο. Το άρθρο αυτό, πρωτοδημοσιεύτηκε στο Περιοδικό για τη Γιόγκα (Yoga Journal), στο τεύχος Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1986 και ανατυπώνεται εδώ με τη συγκατάθεσή του.

«Οι άνδρες είναι τόσο ενδιαφέροντα πλάσματα», άκουσα τυχαία να λέει μια γυναίκα στον οδηγό ενός λεωφορείου στην Ατλάντα, όπου βρισκόμουν για να συμμετάσχω στο 11ο Εθνικό Συνέδριο για τους ‘Ανδρες και την Αρρενωπότητα. «Είναι τόσο μυστηριώδεις.»

«Ναι», έγνεψα από μέσα μου συμφωνώντας μαζί της.

«Μπορούν να εκφράζουν τον άγριο εαυτό τους δίχως να γίνονται σκληροί, να θυμώνουν δίχως να είναι βίαιοι, να εκφράζουν τη σεξουαλικότητά τους δίχως να γίνονται πιεστικοί, να αναπτύσσουν την πνευματικότητά τους δίχως να χάνουν τον αισθησιασμό τους και είναι σε θέση να αγαπούν πραγματικά», περιγράφει το είδος των ανδρών που θα ήθελε να δει να αναδεικνύονται μια άλλη γυναίκα, η φεμινίστρια και συγγραφέας Starhawk.

«Ναι», γνέφω συμφωνώντας μαζί της.

Παθιασμένοι. Ευαίσθητοι. Απρόβλεπτοι. Σημαντικοί. Νηφάλιοι. Θαρραλέοι. Πρόθυμοι ν’ ακούσουν. Δεσμευμένοι. Επικοινωνιακοί. Η λίστα η δική σας μπορεί να διαφέρει απ’ τη δική μου. Αλλά, είτε είστε άνδρες, είτε γυναίκες, θα έχετε πιθανά σχηματίσει τη δική σας εικόνα για το πως θα θέλατε να είναι οι άνδρες. Ευτυχώς, όλο και περισσότεροι αποκτούν συνείδηση της αρρενωπότητάς τους και μαθαίνουν να την αναπτύσσουν και να τη μετασχηματίζουν, αντί απλώς να κληρονομούν τις παλιές εκδοχές αρρενωπότητας των προηγούμενων γενεών.

Στις συγκεντρώσεις που λαμβάνουν χώρα σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο συμμετέχουν όλο και περισσότεροι άνδρες, ώστε να μάθουν να αντιμετωπίζουν από κοινού τα ζητήματα που τους απασχολούν. Μόνο κατά τη διάρκεια του 1986 συμμετείχα σε παρόμοιες εκδηλώσεις στο Σαν Φραντσίσκο, τη Φλόριδα, τη Βοστώνη, τη Μινεάπολη και την κοινότητα των Δασών του Μεντοτσίνο στην Καλιφόρνια.

Κάθε μία εξ αυτών είχε τα δικά της χαρακτηριστικά: από τους 700 άνδρες στο Σαν Φραντσίσκο που ήρθαν να περάσουν μια μέρα με τον πρεσβύτερο και ποιητή Robert Bly μέχρι τους φεμινιστές της Ατλάντα, καθώς και μικρότερες ομάδες υποστήριξης, οι οποίες πολλαπλασιάζονται σε ολόκληρη τη χώρα.

Από το 1982 και μετά, κάθε χρόνο μαζεύονται 100 περίπου άνδρες στα Δάση του Μεντοτσίνο (Mendocino Woods) για να περάσουν μία εβδομάδα μαζί, παίζοντας κρουστά ή βόλλεϋ, απαγγέλοντας ποίηση, μαθαίνοντας αϊκίντο, αφηγούμενοι ιστορίες, κατασκευάζοντας μάσκες, ακούγοντας τις ομιλίες ανδρών όπως ο Robert Bly και ο ψυχολόγος James Hillman, χορεύοντας μια άγρια σάμπα αργά μέσα στη νύχτα. Στη Φλόριδα, είχα προσκληθεί να μιλήσω για τα διογκούμενα κινήματα των ανδρών σε μία ομάδα Φραγκισκανών, μία ανδρική κοινότητα, η οποία ιδρύθηκε το 13ο αιώνα προκειμένου να συνεχίσει το έργο του Αγίου Ιωάννη της Ασίζης. Οι άνδρες αυτοί, που ζουν κι εργάζονται από κοινού, άκουγαν προσεχτικά, εκπέμποντας στο δωμάτιο τη σοφία των ανδρικών κοινοτήτων διαμέσου των αιώνων.

Οι λόγοι για τους οποίους έλκονται οι άνδρες να συμμετέχουν στις συγκεντρώσεις αυτές είναι διάφοροι: για να εκφράσουν τον πόνο και τη θλίψη τους, για να περάσουν καλά, για να υποστηρίξουν τις γυναίκες (ή και να παραπονεθούν εναντίον τους), για να βελτιώσουν τη ζωή τους, για να παίξουν μουσική και να χορέψουν ή απλώς για να περάσουν το χρόνο τους. Συμμετέχουν όλοι – νεαροί, μεσήλικες και ηλικιωμένοι. Στις συναντήσεις του Μεντοτσίνο για παράδειγμα, η μέση ηλικία κυμαίνεται μεταξύ των 30-40 ετών, αλλά συναντάς και πιο ηλικιωμένους συμμετέχοντες στα εβδομήντα τους, αλλά κι εφήβους. Σε ορισμένες συναντήσεις, όπως στην Ατλάντα ή την Ετήσια Συνάντηση των Ανδρών της Καλιφόρνια, συμμετέχουν και γυναίκες, παρόλο που συνήθως αποτελούν λιγότερο από 10% των συμμετεχόντων.

«Είμαι εδώ, επειδή στον τόπο μου νιώθω κάπως απομονωμένος», εξηγεί ένας άντρας στην Ατλάντα. «Δεν ταιριάζω στο συνηθισμένο καλούπι του τι σημαίνει να είσαι άνδρας εκεί.»

«Το Μεντοτσίνο προσφέρει ένα καταφύγιο μακρυά από τη δουλειά και τις γυναίκες», παρατηρεί ένας άλλος άντρας. «Μπορώ να είμαι απλώς ο εαυτός μου. Βιώνω κάτι πολύ πρωτόγονο ζώντας στο δάσος με όλους αυτούς τους άνδρες.»

Νέες Απεικονίσεις της Αρρενωπότητας

Η [παλαιότερη] συναίνεση για το τι σημαίνει να είσαι ένας άνδρας στην Αμερική του σήμερα αποσαθρώνεται, μία εξέλιξη την οποία ορισμένοι επικροτούν και άλλοι επικρίνουν. Οι παράγοντες που κατά κύριο λόγο έχουν τροποποιήσει τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τον ανδρισμό είναι δύο: το γυναικείο κίνημα και οι μεταβαλλόμενες οικονομικές και εργασιακές συνθήκες. Οι γυναίκες απαίτησαν μεγαλύτερη πρόσβαση σε παραδοσιακά ανδρικές μορφές απασχόλησης, θέτωντας έτσι σε απειλή την εικόνα του άνδρα «κουβαλητή». Επίσης οι γυναίκες απαίτησαν βοήθεια από τους άνδρες σε ό,τι αφορά τη φροντίδα των παιδιών και τις δουλειές του σπιτιού, θέτωντας έτσι σε απειλή την εικόνα του «άρχοντα». Κι έτσι, εκεί που κάποτε οι άνδρες στην Αμερική δάμαζαν την άγρια φύση, μετακινούνταν προς τη Δύση και εργάζονταν κατά κύριο λόγο χειρωνακτικά, οι περισσότεροι άνδρες σήμερα απασχολούνται σε δουλειές όπου η γνώση του φυσικού κόσμου και η δύναμη δεν θεωρούνται πλέον πρωταρχικής σημασίας.

Παρόλα αυτά, οι απεικονίσεις της παλαιότερης αρρενωπότητας εξακολουθούν να κυριαρχούν – από τον άντρα της Μάρλμπορο στις γιγαντοαφίσσες μέχρι το Sylvester Stallone στην οθόνη και τον Ronald Reagan στο Λευκό Οίκο. Υποτίθεται ότι προωθούν το είδος του σκληρού άνδρα, που κρύβει τα συναισθήματά του και δε χάνει ποτέ τον έλεγχο.

Ως αποτέλεσμα, πολλοί άνδρες βιώνουν πίεση λόγω των αντικρουόμενων συναισθημάτων τους: από τη μία πλευρά, έχουν ν’ ανταποκριθούν στα στερεότυπα αυτών των ανδρικών προτύπων και από την άλλη να συμμορφωθούν με τις πιο ρεαλιστικές προσδοκίες των συζύγων, των ερωμένων και των συναδέλφων.

Η πρώτη φορά που κάποιες ομάδες ανδρών έθεσαν σε αμφισβήτηση την παραδοσιακή αρρενωπότητα ήταν στις αρχές της δεκαετίας του ’70, όταν κάποιοι από αυτούς, επηρεασμένοι από το κίνημα των γυναικών, οργάνωσαν ομάδες ευαισθητοποίησης, ίδρυσαν κέντρα για άνδρες και φιλοξένησαν συναντήσεις ανδρών. Το Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνια υπήρξε το επίκεντρο ορισμένων αρχικών συγκεντρώσεων υπέρ του φεμινισμού, και πολλά από τα πρώτα μέλη κινητοποίησης των ανδρών υπέρ αυτής της τάσης, όπως ο συγγραφέας και δάσκαλος Joseph Pleck, παραμένουν δραστήρια.

η Γαϊδουρώ, η Ελαφοτομαρού & η Χιλιογουναρένια – οι αλήθειες των παραμυθιών

«Bilder Meines Lebens, 1-w-0» της Alice Miller

Τα παραμύθια είναι ιστορίες στηριγμένες σε εκείνα ακριβώς τα θέματα που καθορίζουν την καθημερινότητά μας – το μίσος και την αγάπη, τη φτώχεια και τον πλούτο, την ασχήμια και την ομορφιά, τις δυσκολίες και την ευτυχία – μεταμφιεσμένα με το διάφανο πέπλο της μεταφοράς και της μαγείας, που τα απομακρύνουν από την αμεσότητα της ζωής, χαρίζοντάς τους μια χροιά καθολικότητας, ώστε να βρίσκουν το χώρο τους και σήμερα με τον ίδιο τρόπο που τον έβρισκαν και το 17ο αιώνα στα λογοτεχνικά σαλόνια της Γαλλίας, όταν επινοήθηκε ο όρος «παραμύθι». Τα τελευταία χρόνια, ο ίδιος όρος έχει καταλήξει ένας ευφημισμός για ένα συγκεκριμένο πλαίσιο περιγραφής της πραγματικότητας, ο οποίος, ενώ δεν εμπεριέχει απαραιτήτως όλα τα παραπάνω στοιχεία, εξακολουθεί οπωσδήποτε να εμπεριέχει τουλάχιστον κάποια στοιχεία μαγείας, στην περίπτωση αυτή επιτρέποντας κάποια ανέφικτα με τη χρήση φυσιολογικών μέσων επιτεύγματα.

Η φράση «τέλος του παραμυθιού» χαρίζει ακόμα και στους πιο ανυποψίαστους κι αντιθέτως, επίσης, και στο πιο εξοικειωμένο αυτί μιαν αίσθηση οικειότητας. Λόγω των αλλαγών που έχουν υποστεί τα παλιά παραμύθια – αρχικά από τους επιμελητές κειμένων της Βικτωριανής εποχής κι αργότερα από τους παραγωγούς ταινιών της σύγχρονης εποχής – το «τέλος του παραμυθιού» συνδυάζεται πλέον με μη ρεαλιστικές, μη ανθρώπινες καταστάσεις, στις οποίες δεν εντοπίζεται το παραμικρό ψεγάδι κι όπου όλα – όσο απίθανα κι αν φαίνονται – πάνε καλά. Μία κατάσταση, η οποία μπορεί να επιτευχθεί αποκλειστικά με τη μαγεία, καθώς η πραγματικότητα δεν εξυπηρετεί και τόσο. Παρόλα αυτά, πρόκειται για μία κατάσταση τελειότητας, μη αντιπροσωπευτική της τεχνοτροπίας των παραμυθιών στο σύνολό τους, διότι όσα παραμύθια δεν έχουν υποστεί λογοκρισία, επεξεργάζονται περιπτώσεις, οι οποίες αν εξεταστούν από κοντά είναι πολύ αληθινές: όπως η εγκατάλειψη, η αιμομιξία, η κακοποίηση.

Ενώ οι σύγχρονες αντιλήψεις των επιμελητών της Βικτωριανής εποχής και του Walt Disney υπηρετoύν βραχυπρόθεσμα τους σκοπούς της ψυχαγωγίας, καταλήγουν τελικά να δημιουργούν μία εκδοχή του «πως θα όφειλαν να είναι τα πράγματα», η οποία αν συγκριθεί με την πραγματικότητα, ενδέχεται να αποδειχθεί ιδιαίτερα επιβλαβής. Ο αρχικός σκοπός των παραδοσιακών ιστοριών δεν ήταν μόνο να ψυχαγωγήσουν, αλλά και να διδάξουν: να δείξουν στους αναγνώστες ή τους ακροατές τους πως δεν είναι μονάχοι, να επικοινωνήσουν κοινωνικές στάσεις ως προς ζητήματα εκείνα που η κοινωνία αρνείται ν’ αγγίξει και να προσφέρουν πιθανές λύσεις με την αξιοποίηση της μεταφοράς της μαγείας.

Ένα παραμύθι, το οποίο λειτούργησε ακριβώς με αυτό τον τρόπο για αναρίθμητες γενεές, είναι γνωστό ανάμεσα στους λαογράφους ως το παραμύθι τύπου 510Β κατά Aarne–Thompson (βλ. Οι Τύποι των Παραδοσιακών Παραμυθιών, Antti Aarne & Stith Thompson, 1964), εντάγμενο επίσης και υπό μία κατηγορία που τιτλοφορείται «Αθέμιτη Αγάπη». Σε όσους είναι λιγότερο εξοικειωμένοι με τεχνικούς όρους, είναι ίσως γνωστό με τον τίτλο «η Βασιλοπούλα με το Γαϊδουροτόμαρο», «η Κουρελού» ή «η Χιλιογουναρένια», για να ονομάσουμε μερικές μόνο από τις πολλές παραλλαγές ενός παραμυθιού που συναντά κανείς σε ολόκληρο τον κόσμο. Η βασική ιστορία παραμένει ίδια σε όλες τις εκδοχές της.

Ξεκινά με μια βασίλισσα που πεθαίνει, ένα βασιλιά που περιγράφεται ως ο ισχυρότερος μονάρχης του κόσμου και την κόρη τους. Στην τελευταία της κουβέντα προς τον άντρα της, η βασίλισσα τον αναγκάζει να υποσχεθεί ότι σε περίπτωση που ξαναπαντρευτεί, δεν θα επιλέξει καμμία γυναίκα που δεν πληρεί κάποια συγκεκριμένη προϋπόθεση: να είναι το ίδιο όμορφη μ’ εκείνη, να της ταιριάζει το δαχτυλίδι της, να έχει μαλλιά στο ίδιο χρυσαφένιο χρώμα με το δικό της κ.ο.κ. – οι προϋποθέσεις ποικίλουν ανάλογα με την κουλτούρα. Είναι εμφανές, ότι αυτή η αρχετυπική βασίλισσα επιδιώκει με κάθε τρόπο να μην υποκατασταθεί από καμμιά άλλη κι επιλέγει να θέσει αδιανόητους όρους στον άντρα της, καθιστώντας έτσι τη δυνατότητα ενός γάμου ανέφικτη, αντί να δηλώσει εξαρχής τις προθέσεις της – το λιγότερο που θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε είναι ότι πρόκειται για μια παθητική-επιθετική προσωπικότητα, δίχως αυτό να σημαίνει ότι οι προθέσεις της είναι συνειδητά κακές. Ο βασιλιάς παραμένει ανύπαντρος για κάποια χρόνια, χωρίς να είναι σε θέση να εκπληρώσει τους όρους της υπόσχεσης που του έχει ζητηθεί να εκπληρώσει από τη σύζυγό του, μέχρι που ωριμάζει η μοναχοκόρη τους. Γίνεται προφανές ότι εκείνη, και μόνο εκείνη, ικανοποιεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις κι αποφασίζει να την παντρευτεί προς μεγάλη φρίκη του βασιλείου του, αλλά και της βασιλοπούλας.

Επιδιώκοντας να ξεφύγει από τη μοίρα της, η βασιλιπούλα ακολουθεί το παράδειγμα της μητέρας της, προσπαθώντας να θέσει ανέφικτους όρους ή έστω να καθυστερήσει την επικείμενη ένωση (σε ορισμένες εκδοχές με δικά της τεχνάσματα, σε άλλες μέσω ενός υποκατάστατου μητρικής φιγούρας όπως η νονά νεράιδα ή – αν και σε μικρότερη συχνότητα απ’ ότι συνηθίζεται σε παραμύθια όπως «η Σταχτοπούτα» ή «η Χηναρού» – μέσω συμβουλών που λαμβάνει απευθείας από το πνεύμα της μητέρας της). Συνήθως, ζητά ένα φόρεμα από τον πατέρα της, που θα λάμπει σαν τον ήλιο, ένα φόρεμα φωτεινό σαν το φεγγάρι κι ένα πανωφόρι φτιαγμένο από το δέρμα ενός πολύτιμου ζώου ή από πολλά δέρματα που εκπροσωπούν όλα τα ζώα του κόσμου. Σε κάποιες εκδοχές, η βασιλοπούλα ζητά απευθείας την πηγή του πλούτου του πατέρα της, όπως το τομάρι ενός γαϊδάρου, ο οποίος αφοδεύει χρυσάφι στη γαλλική εκδοχή της «Γαϊδουρώς» ή αντικείμενα ακόμα πιο εξωφρενικά από οποιοδήποτε ρούχο περιγράφεται στο ρώσικο παραμύθι «το Χρυσό Φαναράκι».

Παρόλα αυτά, ο πατέρας είναι τόσο αποφασισμένος να ικανοποιήσει τις αιμομικτικές παρορμήσεις του, ώστε η μία μετά την άλλη εκπληρώνονται όλες οι απίθανες προϋποθέσεις. Όπως υποδεικνύει ο λαογράφος και λόγιος D. L. Ashliman (Incest in Indo–European Folktales, 1997), «το γεγονός ότι ο πατέρας καταφέρνει να αποκτήσει τόσο εύκολα τα φορέματα που απεικονίζουν ουράνια σώματα, μάλλον την κάνει να πιστέψει ότι οι ίδιοι οι ουρανοί συμμετέχουν σε μια συνωμοσία εναντίον της, μην επιτρέποντάς της καμμία εναλλακτική διέξοδο πέραν της διαφυγής».

Στη συγκεκριμένη ιστορία έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ακριβώς εκείνες οι πράξεις που αρμόζουν στο καλούπι μιας σεμνής θηλυκότητας, είναι αυτές που προκαλούν προβλήματα με μία σειρά επιβλαβών αποτελεσμάτων, ενώ οι πιο δυναμικές, ανεξάρτητες πράξεις της κόρης αντιμετωπίζονται ως αναγκαίες κι επιβραβεύονται. Όταν οι προϋποθέσεις που έχει θέσει εκπληρώνονται, αντί να επιλέξει ν’ ακολουθήσει το μονοπάτι στο οποίο την υποχρεώνει να βαδίσει ο πατέρας της, συναινώντας στην ανηθικότητα της πρόθεσής του, η ηρωίδα μας επιλέγει να πάρει τη μοίρα της στα χέρια της και τρέπεται σε φυγή, μεταμφιεσμένη με το γούνινο μανδύα της, κουβαλώντας μαζί της τα πολύτιμα φορέματα που συμβολίζουν την κληρονομιά της και τη θέση της στα εγκόσμια.

Μόλις βρεθεί μακρυά από τον πολιτισμό, συνειδητοποιεί ότι βιώνει ένα είδος απώλειας. Το μόνο πλεονέκτημά της στο νέο περιβάλλον, είναι αυτό το πανωφόρι από τομάρια, το οποίο πήρε ξεγελώντας τον πατέρα της. Αυτά που υπαινίσσεται το ένδυμα αυτό έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Πρώτα απ’ όλα, έχουμε το γεγονός ότι στο σύνολό του αποτελεί δημιούργημα του κακού που επιχείρησε εναντίον της ο πατέρας της, αλλά και του τρόπου που επέλεξε η ίδια ν’ αποφύγει τη μοίρα της. Ως τέτοιο λοιπόν, μπορεί να περιγραφεί ως ένα προϊόν θάρρους και πανουργίας. Επίσης, δεν μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός ότι αποτελείται από δέρματα, τα οποία προέκυψαν είτε από ένα μαγικό πλάσμα ή αποκτήθηκαν με μαγικά μέσα (όπως το πανωφόρι που αποτελείται από τη γούνα χιλίων διαφορετικών πλασμάτων): ο βασικός Νόμος της Διαμεσολαβημένης Επαφής (ή αλλιώς Law of Contagion/ Contagnation, όπου οποιοδήποτε κομμάτι ενός αντικειμένου διατηρεί τη σύνδεση με ολόκληρο το αρχικό αντικείμενο κι εξακολουθεί να αποτελεί τμήμα του φέροντας τις ιδιότητές του στο σύνολό τους), ο οποίος αποτελεί παράγωγο της μαγείας και των παραμυθιών, μας υποδεικνύει ότι ο μανδύας αυτός αποτελεί κάτι παραπάνω από μια πηγή ζεστασιάς ή ένα τρόπο παραλλαγής. Πρόκειται επίσης για ένα μέσο που της επιτρέπει την πρόσβαση σε μία βαθύτερη διάσταση της φύσης της κι έτσι εκεί που στο παρελθόν οι απόπειρές της για ευτυχία αποτύγχαναν, τώρα – με μαστοριά και πονηριά – είναι επιτυχείς.

Μετά από κάποιο διάστημα περιπλάνησης στο δάσος, έναν τόπο που συμβολίζει την αλλαγή και το μετασχηματισμό, μία ομάδα κυνηγών ανακαλύπτει την πριγκίπισσα και από περιέργεια για την εμφάνισή της την παίρνει μαζί στην ξένη αυλή. Αφού περάσει κάποιο χρόνο επιβιώνοντας χάρη στη σκληρή εργασία της στις κουζίνες του παλατιού, η πριγκίπισσα αναπτύσσει μια δική της στρατηγική. Είναι αποφασισμένη να τραβήξει την προσοχή του πρίγκιπα που κατοικεί στο παλάτι αυτό, αξιοποιώντας τα παραδοσιακά «δώρα της θηλυκότητάς της» (στα οποία αναφέρεται και η Maria Tatar στο έργο της The Classic Fairy Tales, 1999). Χρησιμοποιεί την εμφάνισή της, τις μαγειρικές της δεξιότητες και τις ικανότητές της εν γένει προκειμένου να συντηρήσει το ενδιαφέρον του και τη γοητεία που του προκαλεί. Το τριπλό της σχέδιο επιτυγχάνει: ο πρίγκιπας – στη γερμανική εκδοχή του παραμυθιού, η οποία είναι γνωστή ως η «Χιλιογουναρένια» (βλ. Best–Loved Folktales of the World της Joanna Cole, 1983) – αναφέρεται στα τρία αυτά στοιχεία λέγοντας ότι «ποτέ τους δεν ξανάδαν τα μάτια του μια κόρη τόσο όμορφη», «η σούπα αυτή [την οποία του έχει μαγειρέψει η ίδια] είναι μαγειρεμένη με τελείως διαφορετικό τρόπο κι έχει πολύ καλύτερη γεύση απ’ όποια σούπα έχει μαγειρευτεί ποτέ» και τελικά αναφέρει ότι παρόλο που δεν γνωρίζει ποιά είναι, θα γίνει παρόλα αυτά η αγαπημένη του γυναίκα και δεν πρόκειται να χωρίσουν ποτέ ο ένας από τον άλλο, για όσο καιρό θα ζουν.

Παρόλο που η πριγκίπισσα σε όλες τις εκδοχές του παραμυθιακού τύπου 510B αντιμετωπίζει την πιθανότητα της σεξουαλικής κακοποίησης, απεικονίζεται ως κάποια που είναι σε θέση να την αποφυγή χάριν ενός συνδυασμού απίστευτης τύχης (όπως στην περίπτωση που έχουμε έναν πατέρα που αποτελεί άμεση απειλή, επιθυμώντας μεν να προχωρήσει σε μια αιμομικτική σχέση με την ίδια του την κόρη, όντας δε παρόλα αυτά διατεθιμένος να περιμένει μέχρι τη νύχτα του γάμου για την εκπλήρωση της επιθυμίας του) και κατορθωμάτων που επιτυγχάνονται με απίθανους τρόπους (όπως η δυνατότητα να περπατά κανείς από την μία άκρη του βασιλείου στην άλλη στο διάστημα μιας μέρας, να τον ανακαλύπτουν και να τον βοηθούν αποκλειστικά ευγενικοί άνθρωποι, να έχει την τύχη να καταφεύγει σε ένα ξένο βασίλειο το οποίο ανήκει σε έναν άντρα άξιο της αγάπης της κ.ο.κ.). Κι ενώ η ιστορία εκπέμπει ένα θετικό μήνυμα στο κοινό της – όπου η κακοποίηση δεν αποτελεί κατά κανένα τρόπο ευθύνη του θύματος – παρουσιάζει μία σειρά προβληματικών σημείων, τα οποία θα μπορούσε κατά κύριο λόγο να αποδώσει κανείς στις ίδιες της κοινωνίες όπου δημιουργήθηκε το συγκεκριμένο παραμύθι κι ενώ το συγκεκριμένο θέμα αποτελούσε ταμπού. Κατά ειρωνεία της τύχης, το παραμύθι πρωτοεκδόθηκε σε μία περίοδο (πρόκειται για την πιο γνωστή – στη εποχή μας – μορφή του, τη «Γαϊδουρώ» και την εκδοχή του Charles Perrault το 1694), και κατά πάσα πιθανότητα αποτελούσε τη μοναδική δυνατότητα πληροφόρησης των νέων ανθρώπων που γνώριζαν να διαβάζουν για το ζήτημα της σεξουαλικής βίας (sexual predation).

Ένας από τους τρόπους με τον οποίο οι σύγχρονοι συγγραφείς επιχειρούν να αξιοποιήσουν με διδακτικό τρόπο τα παραμύθια, είναι η επανεπεξεργασία οικείων θεμάτων με  ρεαλιστικότερο τρόπο, πιο κατάλληλο για μια ανοιχτότερη κοινωνία, η οποία επιδιώκει να αντιμετωπίσει εκείνες ακριβώς τις κοινωνικές συνθήκες που επιτρέπουν σε τέτοια γεγονότα να υφίστανται και όπου οι συνέπειες της κακοποίησης δεν μπορούν να αντιστραφούν μέσω της μαγείας ή της τύχης. Συγγραφείς όπως οι Robin McKinley, Jane Yolen και Terri Windling αποδεικνύουν την αποτελεσματικότητα αυτής της προσέγγισης μέσω των σύγχρονων ερμηνειών των παραμυθιών του τύπου 510B στα έργα τους – πρόκειται για την «Ελαφοτομαρού», τη «Χιλιογουναρένια» και τη«Γαϊδουρώ» αντιστοίχως – εστιάζοντας στην πραγματικότητα μίας σειράς ζητημάτων, τα οποία οι προηγούμενες εκδοχές μόλις που άγγιζαν, ακόμα κι όσες πλησίαζαν κάπως περισσότερα τα σχετικά ταμπού. Ας εξετάσουμε το έργο τους, ξεκινώντας από μια προσέγγιση πιο κοντινή στο φανταστικό για να καταλήξουμε σε μία προσέγγιση αναστοχαστικότερη και περισσότερο αληθοφανή, προκειμένου να δούμε με ποιό τρόπο μεταβιβάζουν μηνύματα σε σύγκριση με τις παλαιότερες εκδοχές των παραμυθιών.

η ιστορία του πλεξίματος

Αρχαία αιγυπτιακή ανάγλυφη τοιχογραφία – βελόνες και νήμα

Μέρος 1ο

Οι μυστηριώδεις απαρχές του πλεξίματος

Ποιός ή ποιά ήταν που ανακάλυψε το πλέξιμο; Ήταν μια αγία ή ένας σαμάνος που μια μέρα πήρε δυο ξυλαράκια, λίγο νήμα κι άρχισε με θαυμαστό τρόπο να πλέκει; Επρόκειτο για μια ιδιοφυία της αρχαιότητας καθοδηγούμενη από ιερή έμπνευση ή για μάγια σκοτεινά; Θα μπορούσε να ήταν απλώς ένα τυχαίο γεγονός;

Όταν άρχισα να διερευνώ την ιστορία του πλεξίματος, περίμενα πως θα ανακαλύψω θρύλους και μύθους και ίσως μερικά χαριτωμένα παραμύθια. Πόσο ενδιαφέρον θα ήταν αν μπορούσα να βρω ιστορίες που να μοιάζουν με του Ρουπελστίλτσκιν, ιστορίες για κορίτσια που αναγκάζονταν να πλέκουν μέχρι αργά τη νύχτα!

Και είχα τους λόγους μου που είχα τέτοιες προσδοκίες. Εξάλλου, η αρχαία και παρόμοια σε λειτουργία τέχνη της ύφανσης αποτελεί το επίκεντρο μιας ντουζίνας μύθων και θρύλων. Πάρτε για παράδειγμα την Πηνελόπη στην Οδύσσεια του Ομήρου. Ενώ ο σύζυγός της, ο Οδυσσέας βρισκόταν μακρυά λόγω του Τρωικού Πολέμου, εκείνη απέκρουε τους ερωτοχτυπημένους μνηστήρες με παζάρια: θα διάλεγε ένα από αυτούς για σύζυγό της μόλις ολοκλήρωνε την ύφανση ενός σαβάνου. Και στη συνέχεια ύφαινε το σάβανο τις μέρες και το ξήλωνε τις νύχτες, καθυστερώντας έτσι την απάντησή της και μέχρι τελικά να επιστρέψει ο Οδυσσέας.

Ή λάβετε υπ’ όψη σας τη θνητή Αράχνη, που προκάλεσε τη θεά Αθηνά σε ένα ντουέτο υφαντικής αναμέτρησης. Ως θνητή η ίδια δεν αποτελούσε αληθινή πρόκληση κι έτσι έχασε. Ήταν τέτοια η ντροπή της Αράχνης που κρεμάστηκε. Αλλά η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Η Αθηνά τη λυπήθηκε και την έφερε πίσω στη ζωή – αυτή τη φορά όμως όχι ως κοινή θνητή, αλλά ως αράχνη, έτσι ώστε να μπορέσει να συνεχίσει να υφαίνει στους αιώνες των αιώνων. Ωχ.

Καταλαβαίνετε τί εννοώ όταν αναφέρομαι στα θαυμαστά παραμύθια του παρελθόντος; Τί θα μπορούσαν ν’ αποκαλύπτουν οι ιστορίες για το πλέξιμο;

Ένα παζλ με κομμάτια που λείπουν

Παρά τις υψηλές ελπίδες μου, η έρευνά μου δεν αποκάλυψε ούτε θνητούς, ούτε θεούς. Αντ’ αυτού, η ιστορία του πλεξίματος αποτελείται από μία ποικιλία ενδείξεων, διαφορετικές ως προς τη σύλληψη θεωρίες μεταξύ ακαδημαϊκών που διαφωνούν και μισοσαπισμένα απομεινάρια πλεχτών στο όριο της αποσύνθεσης. Όχι ακριβώς το είδος των τρελούτσικων ιστοριών που περίμενα πως θα πετύχω.

Σε αντίθεση με το κλώσιμο ή την ύφανση, το πλέξιμο δεν εμφανίζεται σε κανέναν αρχαίο μύθο. Μάλιστα, δεν υπάρχει ούτε μία λέξη στα αρχαία Ελληνικά ή Λατινικά που να αναφέρεται στο πλέξιμο! Η λέξη “πλέκω” εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Πλήρες Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης μόλις το 15ο αιώνα και ως όρος δεν αφορούσε καμμία Ευρωπαϊκή γλώσσα μέχρι και την Αναγέννηση. Όλα αυτά επιβεβαιώνουν ότι το πλέξιμο αποτελεί μια σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη.

Έτσι λοιπόν, αν το πλέξιμο δε διαθέτει κάποιο… πετιγκρί αρχαιότητας, πότε εμφανίστηκε στη σκηνή για πρώτη φορά; Δύσκολο ν’ απαντηθεί το ερώτημα αυτό, διότι πολλά από τα αρχικά πλεχτά ρούχα έχουν εξαφανιστεί. Ο λόγος είναι απλός: αρχικά το πλέξιμο γινόταν με φυσικές ίνες, όπως το βαμβάκι, το μετάξι και το μαλλί – ίνες που αποσυντίθενται εύκολα. Διαθέτοντας λίγα μόνο απομεινάρια, η εικόνα ως προς τις απαρχές του πλεξίματος παραμένει κάπως θολή, ένα παζλ από το οποίο λείπουν ένα σωρό κομμάτια.

Ας ανακαλύψουμε τι «παίζει» με το πλέξιμο παρακαλώ…

Αν σε όλο αυτό το μείγμα προσθέσουμε και μία επιπλέον μορφή πλέξης, το nålbinding, τότε καταλήγουμε σε κάτι πραγματικά σύνθετο. Το nålbinding αποτελεί μία μορφή χειροτεχνίας και συμπεριλαμβάνει τη χρήση βελόνας, η οποία παράγει ένα ύφασμα που μοιάζει με πλεκτό, συμπεριφέρεται ως πλεκτό, αλλά αν το παρατηρήσεις καλά θα καταλάβεις ότι δεν είναι πλεκτό.

εχέφρονες σε τόπους παραλόγου

«Alice in Wonderland» σε εικονογράφηση του John Tenniel

Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε, εάν η παραφροσύνη και η εχεφροσύνη όντως υπάρχουν; Το ερώτημα αυτό καθαυτό, δεν αποτελεί προϊόν ιδιοτροπίας ή ανοησίας. Όσο κι αν προσωπικά πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε με σιγουριά τη διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και το αφύσικο, τα υφιστάμενα στοιχεία από μόνα τους δεν πείθουν. Είναι συνηθισμένο, για παράδειγμα, να διαβάζει κανείς για δίκες δολοφόνων όπου διακεκριμένοι ψυχίατροι καλούνται να τους υπερασπιστούν έναντι παρομοίως διακεκριμένων ψυχιάτρων εκ μέρους της εισαγγελίας, προκειμένου να αποφανθούν για την ψυχική υγεία του κατηγορούμενου. Γενικότερα, ανακαλύπτει κανείς ένα μεγάλο όγκο αλληλοσυγκρουόμενων στοιχείων ως προς την αξιοπιστία, τη χρησιμότητα και το νόημα όρων όπως η “ψυχική υγεία”, η “παραφροσύνη”, η “διανοητική διαταραχή” και η “σχιζοφρένεια”. Άλλωστε, από το 1934 ήδη, ο Benedict είχε υποστηρίξει ότι τόσο η έννοια του φυσικού, όσο και του αφύσικου δεν αποτελούν μια καθολική αλήθεια σε ολόκληρο τον πλανήτη. Αυτό που σε μια κουλτούρα θεωρείται φυσικό, ενδέχεται σε μια άλλη να αντιμετωπίζεται ως απόκλιση. Έτσι, οι έννοιες του φυσικού και του αφύσικου, ενδέχεται να μην είναι τόσο ακριβείς όσο πιστεύουν οι περισσότεροι άνθρωποι.

Το να θέτει κανείς ερωτήματα για το τι θεωρείται φυσιολογικό και τι αφύσικο, δε σημαίνει ότι αμφισβητεί το γεγονός ότι κάποιες συμπεριφορές θεωρούνται αφύσικες ή αλλόκοτες. Ο φόνος συνιστά αποκλίνουσα συμπεριφορά. Παρομοίως, οι παραισθήσεις είναι κάτι ασυνήθιστο. Κι επίσης, δεν θέτει κανείς τέτοια ζητήματα για να απορρίψει την ύπαρξη εκείνη τη μορφή ψυχικής οδύνης που περιγράφουμε ως “πνευματική διαταρραχή”.

Το άγχος και η κατάθλιψη αποτελούν υπαρκτά φαινόμενα. Το ίδιο ισχύει και για τον ψυχικό πόνο. Αλλά το φυσικό και το αφύσικο, η εχεφροσύνη και η παραφροσύνη, καθώς και όλες οι διαγνώσεις που απορρέουν από αυτά, ενδέχεται να είναι λιγότερο αντικειμενικές απ’ όσο πιστεύουμε. Η ουσία του ζητήματος – κατά πόσο δηλαδή μπορεί να διακρίνει κανείς το λογικό απ’ το παράλογο (και αν παρομοίως μπορεί να ορίσει κανείς διαφορετικά επίπεδα παραφροσύνης) – είναι απλή: τα βασικά χαρακτηριστικά που οδηγούν σε διάγνωση οφείλουν να εντοπίζονται αποκλειστικά στους ασθενείς ή και στα περιβάλλοντα και τα πλαίσια, εντός των οποίων κινούνται οι πρώτοι;… Ως τώρα υπήρχε μια διαδεδομένη αντίληψη, ότι οι ασθενείς παρουσιάζουν συμπτώματα, τα συμπτώματα αυτά μπορούν να κατηγοροποιηθούν κι άρα εμμέσως ότι μπορεί κανείς να ξεχωρίσει ποιός είναι εχέφρονας και ποιός παράφρονας. Όμως τελευταία, η αντίληψη αυτή υπόκειται σε αμφισβήτηση… Όλο και περισσότεροι αντιλαμβάνονται ότι οι ψυχολογικές κατηγοριοποιήσεις σε ό,τι αφορά την πνευματική υγεία είναι στην καλύτερη περίπτωση άχρηστες και εντελώς επιβλαβείς· παραπλανητικές και υποτιμητικές στη χειρότερη. Υπό την έννοια αυτή, οι ψυχιατρικές διαγνώσεις, σχετίζονται περισσότερο με αυτόν που παρατηρεί και άρα δεν αποτελούν μια έγκυρη σύνοψη των χαρακτηριστικών που παρουσιάζει ο παρατηρούμενος.

Αν επεδίωκε κανείς την εισαγωγή υγιών ανθρώπων (το οποίο σημαίνει, ανθρώπων που δεν παρουσίασαν ποτέ συμπτώματα σοβαρών ψυχιατρικών διαταρραχών) σε ψυχιατρεία και στη συνέχεια προσπαθούσε να εξακριβώσει κατά πόσο διαγνώστηκαν ως εχέφρονες ή παράφρονες και βάσει ποιάς μεθόδου, τότε τα κέρδη μας θα ήταν πολλαπλά, καθώς θα μπορούσαμε να ορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια ποιές από τις κατηγοριοποιήσεις αυτές είναι ακριβείς και ποιές όχι. Εάν μπορούσε κανείς να διαγνώσει μ’ επιτυχία όλα τα περιστατικά ψευδοασθενών, τότε θα διαθέταμε εκ των πραγμάτων τα αποδεικτικά στοιχεία εκείνα βάσει των οποίων μπορεί κανείς να ξεχωρίσει έναν εχέφρονα σε πλαίσια όπου βασιλεύει η παράνοια.

Αν, από την άλλη πλευρά, η φρόνηση των ψευδοασθενών δεν ανακαλυπτόταν ποτέ, όσοι υποστηρίζουν παραδοσιακές προσεγγίσεις στην ψυχιατρική διάγνωση, θα δυσκολεύονταν πάρα πολύ. Με δεδομένη την εξειδίκευση του προσωπικού στα ψυχιατρικά νοσοκομεία, λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι οι ψευδοασθενείς συμπεριφέρονταν εντός ψυχιατρείου το ίδιο λογικά όσο και εκτός και ότι ουδέποτε είχε προταθεί ο εγκλεισμός τους σε ψυχιατρείο στο παρελθόν, ένα αποτέλεσμα όπως το παραπάνω θα όφειλε να υποστηρίξει την άποψη ότι η ψυχιατρική διάγνωση έχει λίγα να πει για τον ίδιο τον ασθενή, αλλά πάρα πολλά για τον περιβάλλον εντός του οποίου λαμβάνει χώρα η παρατήρηση αυτού.

Το άρθρο αυτό περιγράφει ένα τέτοιο πείραμα. 8 εχέφρονες άνθρωποι κατάφεραν να εισαχθούν κρυφά σε 12 διαφορετικά ψυχιατρεία. Οι διαγνώσεις τους υπό τη μορφή βιωμάτων συνιστούν τα δεδομένα του πρώτου τμήματος του άρθρου αυτού, ενώ το υπόλοιπο αφιερώνεται σε μια περιγραφή των εμπειριών τους εντός των ψυχιατρικών ιδρυμάτων…

ιστορίες ζωής: βιογραφική έρευνα

Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το έργο «Peter Alheit και Stefania Bergamini (1996) Storie di Vita: Metodologia di Ricerca per le Scienze Sociali, Guerini Studio, Milano»:

«Τη ζωή μπορούμε να την κατανοήσουμε μόνο προς τα πίσω. Στο μεταξύ πρέπει να τη ζούμε προς τα εμπρός». Αυτό το απόσπασμα από τα Φιλοσοφικά Κείμενα του Soren KIERKEGAARDⁱ έχει γραφτεί εδώ και 150 χρόνια περίπου, αλλά ακόμα και σήμερα διατηρεί τη θεματική και φιλοσοφική του συνάφεια. Την περίοδο ακριβώς που οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες (συμπεριλαμβανομένης και της επιμόρφωσης ενηλίκων) επιζητούν να κατανοήσουν τι είναι «βίος» – τροχιά ζωής (life course), καταγραφή του βίου (life record, βιογραφία/ biography – δες Alheit & Dausien 1992) – το ποικιλώνυμο αυτό φαινόμενο είναι δύσκολο να κατανοηθεί. Πριν καλά καλά αποκτήσουμε μια σαφή αντίληψη για το τι θα μπορούσε να σημαίνει ο όρος σύγχρονη ζωή (modern life), τα δεδομένα έχουν αλλάξει κι έτσι τα προηγούμενα συμπεράσματα μας πρέπει να εξεταστούν εκ νέου (Evans 1993 σελ 5 κ.ε.). Οι σύγχρονες «τροχιές ζωής» φαίνεται ότι έχουν γίνει πιο περίπλοκες: η εναλλαγή των φάσεων της ζωής κατά ένα προβλέψιμο τρόπο, τα γνωστά ως παραδοσιακά σχέδια ζωής (traditional life plans), έχουν αναδιαταχθεί και τίθενται υπό αμφισβήτηση. Σε κάθε περίπτωση υπάρχουν συγκεκριμένες πολύ ενδιαφέρουσες ενδείξεις από εκπαιδευτική πλευρά, τις οποίες δεν είναι δυνατό πλέον να τις παραβλέπουμε.

Στις σύγχρονες κοινωνίες παρατηρείται μια τεραστίων διαστάσεων μεταστροφή στο διακανονισμό του χρόνου ζωής. Δεν είναι μόνο η περίοδος της νεότητας η οποία προοδευτικά έχει παραταθεί εξαιτίας μιας παρατεταμένης και εν μέρει ακούσιας «δικαιοστασίας» και η περίοδος της ώριμης ηλικίας υπόκειται κι αυτή σ’αυτή την αλλαγή όσον αφορά το χρόνο διάρκειας της. Μέχρι το 1940,π.χ, η περίοδος κατά την οποία ο μέσος Αμερικανός ενήλικας ζούσε ως συνταξιούχος αντιστοιχούσε στο 7% της συνολικής διάρκειας της ζωής του. Στο τέλος της δεκαετίας του’70 το αντίστοιχο ποσοστό έφτασε στο 25% (Torry 1982, παρομοίως Kohli 1987). Ακόμα και πολύ προσωπικοί και εξατομικευμένοι χρονικοί «διακανονισμοί» έχουν δείξει, στατιστικά, σημεία αλλαγής. Σε σύγκριση με τον 19ο αι. η διάρκεια της περιόδου κατά την οποία κάποιος είναι γονέας έχει συρρικνωθεί, την ίδια στιγμή κατά την οποία η σπουδαιότητα του ρόλου του παιδιού μέσα στο κύκλο ζωής έχει αυξηθεί (Gee 1987). Για πρώτη φορά στην ιστορία οι άνθρωποι ζουν για μεγαλύτερο διάστημα ως παιδιά γονέων που Βρίσκονται στη ζωή παρά ως γονείς παιδιών κάτω από 20 χρονών. Το ‘ενήλικο παιδί’ (aging child) (Watkins κ.ά. 1987) σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί παράλογη έννοια. Βλέπουμε, λοιπόν, όχι η εικόνα του ενήλικα έχει σαφώς μετασχηματιστεί.

Αυτή η τάση γίνεται ακόμη πιο σαφής αν λάβουμε υπόψη μας κάποιες άλλες παράλληλες εξελίξεις. Εκτός από το χρονικό «διακανονισμό», έχει επίσης διασπαστεί το πλαίσιο της σταθερά διαρθρωμένης βιογραφίας (framework of the standard biography). Η «τροχιά ζωής» (life course) ως κοινωνικός θεσμός (Kohli 1983, 1985, 1986, 1989), συγκροτημένη γύρω από την ατομική επαγγελματική ιστορία διασπάται όλο και πιο πολύ. Η απλή διαδοχή των φάσεων – φάση της μάθησης και της προπαρασκευής, φάση της εργασιακής δραστηριότητας, φάση της συνταξιοδότησης- στο σύγχρονο πολιτισμό, ανταποκρίνεται πλέον σ’ ένα μικρό μόνο αριθμό τροχιών ζωής (κυρίως αντρών).

Εδώ και κάμποσο καιρό, η μετάβαση από τη μια φάση στην άλλη ενέχει καταστάσεις επικινδυνότητας. Όλο και πιο πολλές διαδικασίες κοινωνικής μετάταξης (status passages) κάνουν την εμφάνιση τους (Heinz εκδ. 1991). Η ενεργός επαγγελματική φάση στο κέντρο της τροχιάς της ζωής χάνει τη σημασία της. Δεν είναι μόνο η πραγματική διάρκεια της επαγγελματικής φάσης που μειώνεται, αλλά και η δομή της φάσης αυτής έχει επίσης αλλάξει. Η επαγγελματική φάση διακόπτεται από νέες εμβόλιμες φάσεις προπαρασκευής. Περίοδοι επιμόρφωσης μπολιάζονται με την ενεργό απασχόληση. Το ότι είναι κάποιος ενήλικας δε σημαίνει ότι έχει υποχρεωτικά και εργασιακό καθεστώς πλήρους απασχόλησης, αλλά υπάρχουν και άλλα είδη δραστηριότητας. Μέσα σ’αυτή τη διαδικασία η κεντρική ισχύς του προτεσταντικού ηθικού κώδικα εργασίας, ένα από τα πιο σημαντικά πρότυπα προσανατολισμού στην καπιταλιστική νεωτερικότητα, τείνει να εξαφανιστεί. Καινούριοι μετα-υλιστικοί προσανατολισμοί κάνουν την εμφάνιση τους (Inglehart 1989). Θα μπορούσε κάποιος να κάνει λόγο για «εκθήλυνση» της τροχιάς ζωής. Είναι πάρα πολύ πιθανό ότι σύντομα θα ερμηνεύουμε τις τροχιές της ζωής μας ως εκπαιδευτικές βιογραφίες ή ως βιογραφίες αυτοπραγμάτωσης (δες Kade 1989) και περιφερειακά μόνο ως επαγγελματικές βιογραφίες ή ως σταδιοδρομίες (Schulze 1992).

Στην πορεία οι «τροχιές στον κοινωνικό χώρο» (Bourdieu 1990) χάνουν την καθαρότητα τους ως προς τη μορφή σχεδόν αυτονόητα. Η τάξη, το φύλο και οι γενεακές καταστάσεις διατηρούν ακόμα τη σπουδαιότητα τους ως «βιογραφικές πηγές» (Hoerning 1989) αλλά η χρησιμότητα τους ως εργαλεία για την πρόβλεψη των συγχρόνων τροχιών ζωής μάλλον έχει μειωθεί σημαντικά. Συλλογικά βιογραφικά πρότυπα τοποθετούνται στο περιθώριο από κάποιες εξατομικευμένες καταστάσεις διακινδύνευσης (Beck 1992). Μελέτες για τη βιογραφία απασχόλησης των γυναικών διεθνώς, για παράδειγμα, δείχνουν έναν πολύ υψηλό βαθμό περιπλοκότητας και διαφοροποίησης (Moen 1985). Σε μελέτες οι οποίες πραγματοποιήθηκαν σε παραδοσιακά ομοιογενή κοινωνικά περιβάλλοντα έχει διαπιστωθεί ένας αυξανόμενος αριθμός διαβρωτικών διαδικασιών (Beck 1983, Mooser 1984, Vester κ.ά. 1992, Alheit 1992 κ.ά.). Συγκριτικές μελέτες σε ομάδες ατόμων συγκεκριμένης ηλικίας έδειξαν μια αύξηση του αριθμού των ετερογενών τροχιών ζωής, ιδιαίτερα στους πολΰ ηλικιωμένους (Dannefer 1988, Dannefer & Zell 1988).

Το να «διάγει κανείς το βίο του» σήμερα, λοιπόν, φαίνεται ότι είναι ένα πιο προβληματικό εγχείρημα από ότι στο παρελθόν και οι παραδοσιακοί βιογραφικοί σχεδιασμοί χάνουν σιγά-σιγά την καταλληλότητα τους. Η βιογραφία καθαυτή έχει μετατραπεί σένα πεδίο μάθησης, στο οποίο οι μεταβάσεις πρέπει να προβλέπονται και να αντιμετωπίζονται και στο οποίο η προσωπική ταυτότητα τείνει να είναι το αποτέλεσμα μακράς και παρατεταμένης διαδικασίας (Gildermeister & Robert 1986). Οι βιογραφίες γίνονται όλο και πιο περίπλοκες, πιο εξατομικευμένες, λιγότερο «κανονικές» αλλά ταυτόχρονα και πιο γλαφυρές, αυτόνομες και αυτόβουλες. Η τροχιά της ζωής φαίνεται να μετατρέπεται σ’ ένα εργαστήριο μέσα στο οποίο πρέπει να καλλιεργήσουμε δεξιότητες για τις οποίες δεν υπάρχουν «προδιαγεγραμμένοι σχεδιασμοί» (Dominice 1990). Αυτό, αναμφίβολα, συνιστά μια ιδιαίτερη πρόκληση για την επιμόρφωση ενηλίκων. Πώς, όμως, θα απαντηθεί η πρόκληση αυτή;

Είναι ενδεικτικό ότι δεν υπάρχει σαφής απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Η διαδικασία της νεωτερικότητας μας έχει αφήσει αμήχανους στη θέα αυτών των εξελίξεων, τις οποίες και πρέπει να μελετήσουμε με νέα μέσα, αφήνοντας πίσω μας τις παραδοσιακές απαντήσεις. Οι προβληματισμοί που ακολουθούν επιχειρούν να εισάγουν τον αναγνώστη σ’ έναν ευρωπαϊκό διάλογο, ο οποίος προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στη βιογραφική έρευνα σ’ ό,τι αφορά στην εκπαίδευση ενηλίκων (Alheit, Bron-Wojciechowska, Brugger & Dominice εκδ. 1995). Αυτός ο διάλογος ευαγγελίζεται κι ένα είδος αλλαγής των παλιών παραδειγμάτων. Πραγματικότητα για έναν ενήλικα μαθητευόμενο δεν αποτελεί πλέον ό,τι και κατά το παρελθόν, δηλ. ένα μετρήσιμο πεδίο υπολογίσιμων παραγόντων, όπως το κοινωνικό υπόβαθρο, τα προσόντα, τα κίνητρα, το ειδικευμένο προσωπικό, οι θεσμικές παροχές κτλ. Είναι φανερά η κοινωνική ζωή σε εξέλιξη.

Αυτό σημαίνει ότι οι καθαρά ποσοτικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας ενός ενήλικα μαθητευόμενου δεν επαρκούν, για να κατανοήσουμε αυτές τις περίπλοκες, νέες κοινωνικές προοπτικές. Χρειάζεται μια ποιοτική προσέγγιση, η οποία, πάνω απ’όλα, θα ήταν σε θέση να ανακαλύψει νέες πλευρές της σύγχρονης ανάπτυξης. Η βιογραφική έρευνα μας δίνει μια πρώτη εντύπωση για το πόσο αποδοτικά μπορούν να είναι τα αποτελέσματα μιας τέτοιας προσέγγισης. Τα κεφάλαια τα οποία ακολουθούν επιχειρούν 1) να δώσουν υπόσταση στο μεθοδολογικό νόημα αυτής της προσέγγισης, 2) να εξηγήσουν θεωρητικά την έννοια «βιογραφία» και 3) να προβληματιστούν προσεκτικά σχετικά με το μεθοδολογικό status των βιογραφικών δεδομένων.

sumak kawsay ή η ζωή στο έπακρο

[…] Σε μία πρωτοφανή για τα δεδομένα της Λατινικής Αμερικής πολυφωνία και συμμετοχή από ομάδες που ήταν δίχως φωνή και αποκλεισμένες από την πολιτική διαδικασία, οι αυτόχθονες πληθυσμοί των Άνδεων συνέβαλαν στη συζήτηση μέσα από την οποία προέκυψε το νέο σύνταγμα του Εκουαδόρ (2008) με την εισαγωγή άλλων επιστημολογιών και κοσμοθεωριών που προέρχονται από την δική τους παράδοση.Έτσι προέκυψε ένα κείμενο σε επίπεδο κράτους και συντάγματος με εξαιρετικά πρωτοποριακές ιδέες  και έννοιες. Χάρις σε αυτό το κείμενο, δύο από αυτές τις έννοιες θα μας απασχολούν από εδώ και πέρα σε επίπεδο τοπικό, όσο ίσως και παγκόσμιο.

Η μία είναι η έννοια των Δικαιωμάτων της Φύσης. Η εισαγωγή της έννοιας της φύσης ως αυθύπαρκτης οντότητας, είναι από μόνο του ένα ενδιαφέρον γεγονός που εμπεριέχεται ως πολιτική δήλωση σε ένα Σύνταγμα χώρας. Αυτό που είναι ωστόσο πραγματικά ριζοσπαστικό είναι η δήλωση των δικαιωμάτων της φύσης, ως οντότητας έξω από την ανθρώπινη ύπαρξη.

Η άλλη (και μία από τις μεγαλύτερες αλλά και πιο αντιφατικες συμβολές του κειμένου) είναι η έννοια  του Buen Vivir ή Sumak Kawsay, που σύμφωνα με την ερμηνεία που διατυπώνεται στο ίδιο το κείμενο γίνεται αντιληπτή ως «η ζωή στο έπακρο». Sumak Kawsay είναι μία έννοια που προέρχεται από την γλώσσα Kichwa. (Kichwa είναι η πιο διαδεδομένη από τις γλώσσες των ιθαγενών κοινοτήτων στο Εκουαδόρ).

Ωστόσο ήδη από την αρχή διαφάνηκε το ενδεχόμενο παρερμηνείας καθώς το Sumak Kawsay, ως Buen Vivir στα ισπανικά και Good Living στα αγγλικά, μπορεί να ερμηνευθεί ως η στο διηνεκές εξασφάλιση της ανθρώπινης ευημερίας, χωρίς να αποσαφηνίζεται πως επιτυγχάνεται αυτό.

“Για τους ίδιους όμως τους αυτόχθονες πληθυσμούς ο όρος είναι περισσότερο ακριβής ως η καλή ζωή. Για τους αυτόχθονες των Άνδεων ωστόσο, η καλή ζωή δεν περιορίζεται σε μία ανθρωποκεντρική ερμηνεία, αλλά σε μία συνολική αντίληψη της ζωής που περιλαμβάνει όλα τα πλάσματα και τους πόρους (νερό, αέρας, χώμα) που καθιστούν την ζωή δυνατή.

Η έννοια της “ανάπτυξης” είναι ανύπαρκτη στην κοσμοθεωρία αυτών των λαών, δεδομένου ότι στην δική τους κατανόηση του κόσμου το μέλλον είναι πίσω μας, αφού η έννοια του μέλλοντος συνεπάγεται κάτι που δεν βλέπουμε ή δεν γνωρίζουμε.

τί είναι αφήγηση παραμυθιών;

Η αφήγηση παραμυθιών είναι μια περιπέτεια, μια εκδρομή, δεν είναι δουλειά. Ο μόνος τρόπος να έχουμε «παρουσία» τη στιγμή της αφήγησης είναι να αποδεχόμαστε πραγματικά, δηλαδή να αγαπάμε όσους είναι μαζί μας, όχι για να μας »ακούσουν» αλλά γιατί περιμένουν από μας να κάνουμε κάτι γι΄αυτούς και κυρίως μαζί τους. Περιμένουν να τους δείξουμε το μοναδικό αξιοθέατο που ανακαλύψαμε πρώτοι εμείς. Δεν θα τους το δείξουμε σαν ξεναγοί αλλά σαν συνεκδρομείς που παίρουμε την ίδια, αν όχι μεγαλύτερη ευχαρίστηση με αυτούς, ξαναβλέποντας μαζί τους το μαγικό τοπίο του παραμυθιού.

Για μια αληθινή αφήγηση, θα πρέπει να βγούμε από την ύπνωση της καθημερινότητας, από την ασφάλεια της ευπρέπειας, από τη ρουτίνα της σωστής εκφοράς του λόγου, από την επιμέλεια μιας καλής ξενάγησης και να μπούμε στο παραμύθι κατανυκτικά (κατανύσσω – τρυπώ με αιχμηρό αντικείμενο, συγκινώ, διεγείρω ευλαβικά συναισθήματα) και συγχρόνως με ελευθερία. Μόνον έτσι μπορούμε να βγάλουμε από τη δική τους ύπνωση τους ακροατές μας. Ας μην ξεχνάμε ότι στην αφήγηση παραμυθιών το θέμα είναι ένα – πάντα το ίδιο – η ζωή.  Γι” αυτό, πριν ακόμα το αγγίξουμε, θα πρέπει να αγαπιόμαστε με όσους θέλουν να το μοιραστούν μαζί μας. Η γλώσσα μας δεν έχει καμιά σχέση με τη γραπτή λογοτεχνία, αλλά είναι μια ολοζώντανη, καθόλου φλύαρη, αντίθετα απόλυτα αφαιρετική, ποιητική γλώσσα, μια υπόγεια γλώσσα. Η πιο δυνατή στιγμή της αφήγησης είναι στις παύσεις μας, εκείνες τις στιγμές της σιωπής όπου ο παραμυθάς λέει το ουσιώδες για ό,τι προηγήθηκε και για ό,τι θα ακολουθήσει, που συνδέεται με την ψυχική του διάθεση απέναντι στο περιεχόμενο του λόγου του και απέναντι στους ακροατές. Τους λέει χωρίς λέξεις – μόνο με την παλλόμενη σιωπή – ότι είναι άοπλος, ότι δεν έχει καμιά πρόθεση απέναντί τους, ούτε να τους κατακτήσει, ούτε να τους πείσει, ούτε να τους χαϊδέψει, ούτε τίποτα. Τους λέει: Είμαι εδώ, μαζί σου και μαζί μ” αυτή την αληθινή ιστορία που δεν έχει συμβεί ποτέ στον ορατό κόσμο, αλλά υπάρχει σ” άλλους κόσμους κι αυτοί οι κόσμοι  ζωντάνεψαν αυτή τη στιγμή – τώρα – επειδή εμείς είμαστε εδώ κι αγαπιόμαστε.

Λίλη Λαμπρέλλη

Πηγή: http://lilylambrelli.gr/?p=647

η ομορφιά είναι μια πύλη

Συζητούσα με μία φίλη που συνηθίζει να με εμπνέει με τα λόγια της, για τη σημασία που έχει το να ενθαρρύνει κανείς την ευγνωμοσύνη προς τη φύση, όταν μου είπε κάτι που έκτοτε συνοδεύει τις σκέψεις μου. «Η ομορφιά είναι μια πύλη.» Έχοντας διδαχθεί μ’ επώδυνο τρόπο πόσο λίγο φαίνεται να εκτιμούν οι άνθρωποι το φυσικό μας κόσμο – όσο κι αν προσπαθεί κανείς να τους μιλήσει για τη σημαντικότητά του – η φράση της άγγιξε μια εσωτερική χορδή. Καθένας έχει ν’ ανακαλύψει το δικό του τρόπο να εισέλθει στον κόσμο, τη δική του πύλη και άραγε υπάρχει καταλληλότερος από την ομορφιά;

Πράγματι, η ομορφιά είναι η πύλη μέσω της οποίας καταφέρνουμε να αναγνωρίσουμε την αξία της φύσης, αλλά και του να είναι κανείς παρόν, να παραμένει γαλήνιος, να είναι σε θέση να σταθεί ακίνητος για μια στιγμή – στο μέσον μιας πολυάσχολης μέρας – και να νιώσει δέος για τη ζωή.

Πρόκειται για μια πύλη που επιτρέπει τη σύνδεση, την αίσθηση της αντήχησης των άλλων μορφών ζωής εντός μας, αλλά και τη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουμε επειδή υπάρχει και κάτι άλλο πέρα από εμάς τους ίδιους.

Πρόκειται για μια πύλη προς την ίαση. Προς την ανάπαυση του σώματος και το νου, το άνοιγμα της καρδιάς. Προς την ειρήνη.

Η αναζήτηση της ομορφιάς και της αρμονίας ορίζει πολλά από όσα πράττουμε και μας έχει οδηγήσει σε μία όλο και αυξανόμενη ανάγκη για κατανάλωση, καθώς επιδιώκουμε να ομορφύνουμε τους εαυτούς μας, τα σπίτια μας, τα ρούχα που φοράμε, αλλά και τα παιδιά μας, αγοράζοντας όλο και περισσότερα αντικείμενα.

Παρόλα αυτά, η ομορφιά δεν είναι κάτι το στατικό και αυτός είναι ο λόγος που δεν καταφέρνουμε να κορέσουμε την ανάγκη μας για ομορφιά μακροπρόθεσμα, όσα κι αν αγοράσουμε. Είναι εκ φύσεως φευγαλέα, μεταβαλλόμενη και κάθε φορά λαμβάνει μια νέα, διαφορετική μορφή. Ακόμα κι αν ένα αντικείμενο παραμένει ίδιο κι απαράλλαχτο στο χρόνο, το βλέμμα που το “αγκαλιάζει” διαφοροποιείται.

η «βολτίτσα»

Ένα νέο μαζικό κοινωνικό φαινόμενο εμφανίζεται κάθε Σαββατοκύριακο στη Βραζιλία, κυρίως στη μεγαλούπολη του Σάο Πάουλο, με πρωτοβουλία παιδιών 15-17 ετών. Τα παιδιά, χωρίς να γνωρίζονται μεταξύ τους, φτιάχνουν μια ιντερνετική σελίδα με τίτλο «Πάμε βολτίτσα» (Rolezinho) και κανονίζουν να συγκεντρωθούν σε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο της πόλης για να διασκεδάσουν. Συνήθως ακούν απλώς μουσική και χορεύουν. Πού είναι το παράξενο; Αν αυτά τα παιδιά ανήκαν στον ίδιο κόσμο με τους άλλους πολίτες που «βολτάρουν» στα εμπορικά κέντρα, δεν θα ήταν καθόλου παράξενο.

Όμως τα παιδιά διαφέρουν. Διαφέρουν στην εμφάνιση, στο χρώμα του δέρματος και, προπαντός, ανήκουν σε διαφορετική κοινωνική τάξη. Είναι τα παιδιά της «περιφέρειας», των απομακρυσμένων από το κέντρο παραγκουπόλεων, όπου συνωστίζονται εκατομμύρια οικογένειες εργαζόμενων και ανέργων. Είναι οι «αποκλεισμένοι» της μεγαλούπολης: δεν έχουν μετρό και λεωφορεία, δεν έχουν τρεχούμενο νερό, δεν έχουν αποχέτευση, δεν έχουν σχολεία, δεν έχουν καν δικαιώματα. Τα παιδιά από τις φτωχογειτονιές πηγαίνουν στα εμπορικά κέντρα να διασκεδάσουν γιατί, όπως λένε, είναι «το μόνο μέρος όπου δεν πληρώνεις για να μπεις». Και πράγματι, τα τεράστια εμπορικά κέντρα είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις που «πουλούν» ή νοικιάζουν δημόσιο χώρο, όχι μόνο για αγορές αλλά και για βόλτα, διασκέδαση, σινεμά, φαγητό, συναντήσεις. Οι άλλοι δημόσιοι χώροι σπανίζουν.

Το φαινόμενο «βολτίτσα» στο μολ δεν θα είχε γίνει θέμα συζήτησης και αντικείμενο κοινωνιολογικών μελετών εάν δεν είχε… απαγορευτεί! Ακριβώς. Αρκετά μολς του Σάο Πάουλο κατέφυγαν στη δικαιοσύνη και πέτυχαν μια απόφαση που απαγορεύει αυτό που θα έπρεπε να λογικά επιδιώκουν, την είσοδο κόσμου στο χώρο τους — που θέλουν να τον παρουσιάζουν ως δημόσιο. Ένα μολ, παρότι ιδιωτικός χώρος, δεν είναι κλαμπ που επιλέγει την πελατεία του, θέλει να παίξει το ρόλο του δρόμου με τα καταστήματα και τα σινεμά, το ρόλο της πλατείας με τα μπαρ και τις ταβέρνες, όπου ο καθένας περνάει, βλέπει, αγοράζει ή όχι, κάθεται ή φεύγει. Δεν μπορεί να κάνει φέις κοντρόλ, όχι μόνο γιατί ο νόμος το απαγορεύει, αλλά γιατί έτσι καταργεί τη λειτουργία που το ίδιο θέλει να πουλήσει. Να όμως που το έκαναν, γιατί ενοχλήθηκαν από την παρουσία των «βάρβαρων».

Εδώ αρχίζουν γι’ αυτούς τα προβλήματα. Ο ρατσιστικός και ταξικός αποκλεισμός καταδικάστηκε από πολλές μαζικές οργανώσεις, ειδικά όσες εκπροσωπούν μαύρους. Οργανώθηκε συγκέντρωση διαμαρτυρίας σε εμπορικό κέντρο — η αστυνομία χρησιμοποίησε δακρυγόνα και πλαστικές σφαίρες. Η καταστολή είχε το αντίθετο αποτέλεσμα. Οι «βολτίτσες» επεκτάθηκαν, πήραν πολιτικές διαστάσεις και θεωρήθηκαν συνέχεια των διαδηλώσεων του περασμένου χρόνου. Οι απαγορεύσεις έγιναν αντικείμενο πολιτικής πάλης, ακριβώς επειδή βγάζουν στην επιφάνεια τις ταξικές αντιθέσεις και τον κατακερματισμό της κοινωνίας των πόλεων σε αποκλεισμένους μεταξύ τους τομείς.

Σκίτσο του Vitor Teixeira

Εδώ αρχίζουν και οι άλλες αντιφάσεις, νομικές και ιδεολογικές. Πώς να απαγορευτεί κάτι που δεν μπορεί να οριστεί; Γιατί είναι αδύνατο να οριστούν ως νέα αδικήματα η «βόλτα», τα τραγούδια ή το ντύσιμο. Οπότε οι δικαστές υπέπεσαν στη γελοιότητα να εκδίδουν αποφάσεις που απαγορεύουν το αυτονόητο, καθιστούν δηλαδή παράνομες τις …«βολτίτσες» και επιβάλλουν πρόστιμα σε όσους συμμετέχουν στην ομάδα «βολτίτσα» στα μολ — πράγμα παράδοξο, αφού δεν υπάρχει διαμορφωμένη ομάδα με συγκεκριμένα μέλη.

καρναβάλι: η ανατρεπτικότητα του γέλιου (απόσπασμα)

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί… απόσπασμα ενός αποσπάσματος. Προέρχεται από το έργο του Bakhtin M. «Rabelais and his World» (Indiana University Press, 1984). Το αρχικό απόσπασμα, το οποίο εστιάζει στην ανατρεπτικότητα του καρναβαλιού, θα το βρείτε εδώ.

Μπάμπιντεν (ή αλλιώς το καρναβάλι της μπάμπως) στη Δράμα

[…] Ο Bakhtin εντάσσει το γέλιο στη σφαίρα της λαϊκής δημιουργίας. Σε συνδυασμό με τον σαρκασμό, έχει την ιδιαίτερη δυνατότητα να καθαίρει καθετί το υψηλό και να το φέρνει στο επίπεδο της γης, του ανθρώπου. Καθετί φοβερό, τρομακτικό, που προκαλεί δέος στις συνήθεις συνθήκες, χάνει την ισχύ του και γίνεται τρωτό μέσω της γελοιοποίησης.

Το καρναβάλι είναι η δεύτερη ζωή του λαού, οργανωμένη στη βάση του γέλιου. Είναι μια εορταστική ζωή. Η εορταστικότητα είναι μια ειδική ποιότητα όλων των κωμικών τελετουργιών και θεαμάτων του Μεσαίωνα… Ως αντίθετο της επίσημης γιορτής, θα μπορούσε κάποιος να υποδείξει πως τούτη η δοξαζόμενη στο καρναβάλι περιστασιακή αποδέσμευση από την επικρατούσα αλήθεια και την εδραιωμένη τάξη, σηματοδοτούσε την άρση όλων των ιεραρχικών διακρίσεων, προνομίων, κανόνων και απαγορεύσεων. Το καρναβάλι ήταν η αληθινή γιορτή του χρόνου, γιορτή του γίγνεσθαι, της αλλαγής και της ανανέωσης. Οι κυρίαρχοι ρόλοι αντιστρέφονται. Όμως η αντιστροφή αυτή δεν αναδεικνύει νέους ρόλους, νέα πρότυπα. Η βλάσφημη αντιστροφή αναδεικνύει την ίδια τη θεατρικότητα της κυρίαρχης σκηνής: οι πληβείοι παριστάνουν τους κυρίαρχους μόνο για να αποκαλύψουν τη θεατρική λογική της παραγνώρισής τους.

Ο Bakhtin διαφωνεί με την ανάγνωση του γκροτέσκου από τους ρομαντικούς, γιατί θεωρεί ότι αναδεικνύουν μια ατομική διάσταση σε αυτό. Τα καρναβαλικά τελετουργικά ελευθερώνονται από κάθε θρησκευτικό και εκκλησιαστικό δογματισμό, από κάθε μυστικισμό και ευλάβεια. Στερούνται επίσης εντελώς τον χαρακτήρα της μαγείας ή της προσευχής, δεν επιβάλλουν ούτε ζητούν τίποτα. Στο γκροτέσκο ρεαλισμό ο θάνατος και η ανανέωση είναι αδιαχώριστα μέσα στο όλον της ζωής, και αυτό το όλον διασφαλίζει την ανυπαρξία του φόβου. Η απόλυτη ελευθερία είναι δυνατή μόνο σε έναν απολύτως άφοβο κόσμο. Η στάση απέναντι σε κάθε είδους θάνατο θυμίζει το παράδειγμα του θανάτου των μονοκύτταρων οργανισμών (π.χ. αμοιβάδα), όπου δεν υπάρχουν υπολείμματα θανάτου. Το αποθανόν σώμα μετατρέπεται απευθείας σε δύο νεογεννηθέντα. Η μετακίνηση από τη ζωή στο θάνατο δεν είναι οριστική.

Κατά τον Bakhtin τα καθοριστικά χαρακτηριστικά του καρναβαλιού εκείνης της εποχής, σε σχέση με αντίστοιχες μορφές επικοινωνίας στις μέρες μας, είναι ο πανανθρώπινος χαρακτήρας του, η εορταστικότητα, το ουτοπικό νόημα και το φιλοσοφικό βάθος.

Στο καρναβάλι όλοι είναι ταυτόχρονα σκηνοθέτες, ηθοποιοί και θεατές του διαρκώς δημιουργούμενου έργου. Η κατάσταση αυτή ανήκει στην οριακή γραμμή ανάμεσα στην τέχνη και τη ζωή. Ουσιαστικά, είναι η ίδια η ζωή, αλλά διαρρυθμισμένη σύμφωνα με ένα πρότυπο παιχνιδιού. Όλοι συμμετέχουν μέσα σε αυτό γιατί η ίδια η ιδέα του συμπεριλαμβάνει όλο τον κόσμο. Όσο διαρκεί το καρναβάλι δεν υπάρχει άλλη ζωή πέρα απ’αυτό. […]

Μπάμπιντεν στη Δράμα, 2012 – ένα καρναβάλι που δημιούργησαν οι γυναίκες και τιμούσε ιδιαίτερα τις μαίες…

το ημερολόγιο της Εύας (απόσπασμα)

ποταμοί & ιστορίες (η ανάγκη για αδιάκοπτη ροή)

Ποταμός Λιμπόπο, Μοζαμβίκη

Στο άρθρο αυτό, ο βραβευμένος με το βραβείο Pulitzer ποιητής Robert Hass εφιστά την προσοχή μας στη δυνητική ανθεκτικότητα που παρουσιάζουν οι ποταμοί μέσα από τις ιστορίες και πέρα από κουλτούρες, τόπους και χρόνο.

Ένα βιβλίο με ιστορίες ποταμών, μας προσκαλεί, φυσικά, να αναλογιστούμε τη σχέση ανάμεσα στους ποταμούς και τις ιστορίες. Αποτελεί επίσης μια ευκαιρία να αναλογιστούμε την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα ποτάμια σ’ ολόκληρο τον κόσμο, γεγονός που αποτελεί επείγουσα αναγκαιότητα σ’ αυτό το σημείο της ιστορίας των σχέσεων του ανθρώπου με τη Γη.

Κι ένας τρόπος να ξεκινήσει κανείς θα ήταν με το προφανές, με το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής στη γη εξαρτάται από το γλυκό νερό. Καθώς η ορυκτή γη ονειρεύεται, γεννά τα σχήματα των οροσειρών και τις κοιλάδες, την έρημο και το δάσος, την τάιγκα και το λιβάδι και τα υψίπεδα και τα οροπέδια, σφυρηλατημένα από τη θέρμη του πυρήνα της. Λαμβάνουν την τελική τους μορφή μέσα από την προέλαση και την υποχώρηση των παγετώνων, καταλήγοντας σε ακτογραμμές και παραλίες από άμμο ή βότσαλα – σε κάθε της μορφή η γη διατρέχεται με ένα πολύπλοκο δίκτυο ροής νερού. Η εξιστόρηση της σχέσης μας με το νερό, ξεκινά υποθετώ, με την εκσκαφή τμημάτων από οστά κατά μήκος του ποταμού Awash στην Αιθιοπία και το υπόλειμμα μιας γνάθου δίπλα σε μια αρχαία λίμνη της Κένυας. Πρόκειται για τους Ardipithecus ramidus και Australopithecus anamemnsis: η ηλικία και των δυο υπολογίζεται περίπου στα 4,4 εκατομμύρια χρόνια. Κάποια στιγμή, 8 εκατομμύρια χρόνια πριν, ένα συνονθύλευμα ανθρωποειδών αναζητούσε την τροφή της στο χείλος της ίδιας λίμνης. Και το πιο πιθανό είναι, πως κάπου ανάμεσά τους, βρίσκονταν οι πρόγονοί μας. Η ανθρώπινη ζωή αναπτύχθηκε μάλλον ανάμεσα σε λίμνες και ποτάμια. Και το ίδιο μπορεί να ισχυριστεί κανείς με βεβαιότητα για τον ανθρώπινο πολιτισμό εν γένει – αναπτύχθηκε στον Τίγρη και τον Ευφράτη, στο Γάγγη, στο Γιανγτσέ και στο Νείλο.

Οι άνθρωποι πρέπει αρχικά να αξιοποιήσαν τους ποταμούς για πιουν, να πλυθούν και να βρουν φαγητό, ψαρεύοντας στα ρηχά και κυνηγώντας όσα ψάρια και θηλαστικά πλησίαζαν κι αυτά τις όχθες για να ξεδιξάσουν. Πιθανά, το ψάρεμα και το κυνήγι με την αξιοποίηση κορμών που επέπλεαν στο νερό, τους οδήγησε στην κατασκευή των πρώτων πλεούμενων, κάτι που με τη σειρά του επέτρεψε την κινητικότητα του είδους μας. Η γεωργία αναπτύχθηκε επί των πλούσιων ιζημάτων που δημιουργούνταν από τις πλημμύρες στα πεδινά. Και σύντομα, παύοντας να μεταναστεύουν για να μπορέσουν να καλλιεργήσουν τη γη, έφτιαξαν τα εργαλεία που θα τους επέτρεπε να τιθασεύσουν τη δύναμη του νερού με την κατασκευή νερόμυλων και φραγμάτων. Η τεχνολογία της άρδευσης υπολογίζεται περίπου στα 3 εκατομμύρια χρόνια. Και για να έχετε μια ένδειξη της πίεσης που έχουν ασκήσει τα ανθρώπινα όντα στα ποτάμια συστήματα κατά τις τελευταίες εκατονταετίες της ιστορίας τους, αρκεί να σας πω ότι ήδη το 1900, αρδεύονταν κατά μήκος και πλάτος του πλανήτη 40 εκατομμύρια εκτάρια καλλιεργήσιμης γης. 40 εκατομμύρια εκτάρια μέσα σε τρεις χιλιάδες χρόνια. Το 1993, αρδεύονταν πλέον 248 εκατομμύρια εκτάρια.

Οι καταποντισμένες αρχαιότητες στο Νείλο (μετά το Φράγμα του Ασουάν) χρειάστηκε να μεταφερθούν αλλού για να διασωθούν.

Ένα χαρακτηριστικό του 20ου αιώνα είναι επίσης το γεγονός ότι σε ό,τι αφορά τους τρόπους μετακίνησης, είτε για για εργασιακούς λόγους είτε για ψυχαγωγία, οι ποταμοί έχουν σε μεγάλο βαθμό αντικατασταθεί από αυτοκινητοδρόμους, σιδηροδρόμους και εναέριες συγκοινωνίες. Πριν από 150 χρόνια, οι επικές εξιστορήσεις της εφαρμοσμένης μηχανικής αφορούσαν τη δημιουργία καναλιών, όπου ένα ποτάμιο ή θαλάσσιο σύστημα συνδεόταν με ένα άλλο: του Παναμά και του Σουέζ. Οι δεξαμενές ανυψώσεως από το ένα κανάλι στο άλλο – για παράδειγμα το κανάλι Erie και το εκτεταμμένο σύστημα καναλιών των ποταμών στην Αγγλία – ανήκουν πλέον στην κατηγορία ενός γραφικού τουρισμού περιορισμένου ενδιαφέροντος. Οι ιστορίες του 20ου αιώνα είχαν να κάνουν με τεράστια φράγματα, εθνικισμό και οικονομική ανάπτυξη, αλλά πάνω απ’ όλα με το κύρος που προσδίδει η κατασκευή τους.

Οι ποταμοί πλέον μας προμηθεύουν με το 20% της παγκόσμιας ηλεκτρικής ισχύος, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας παράγεται μέσω μεγάλων εκτεταμμένων, οικολογικά – και συχνά και πολιτισμικά – καταστροφικών φραγμάτων. Το προς αποπεράτωση Φράγμα των Τριών Φαραγγιών στον Ποταμό Γιανγτσέ, δεν αποτελεί παρά το πιο πρόσφατο επεισόδειο μιας τεχνολογικής κουλτούρας φαουστιανής υφής, η οποία πλήττει τους ποταμούς της Γης.

Παρόλα αυτά, τα ονόματά τους εξακολουθούν να μας μαγεύουν — Αμαζόνιος, Κόνγκο, Μισσισιπής, Νίγηρας, Ντε λα Πλάτα, Βόλγας, Τίβερης, Σηκουάνας, Γάγγης, Μεκόνγκ, Ρήνος, Κολοράντο, Μαρν, Ορινόκο, Ρίο Γκράντε — κι ας έχουν εξαφανιστεί οι ίδιοι οι ποταμοί από τις συνειδήσεις του σύγχρονου κόσμου.

κι έγραψε πάνω στο χώμα «agua»

The Deschooling Convivium

[…] Ο εκπαιδευτής βασίζεται στη δημιουργία δεδομένων συνθηκών που επιτρέπουν στο μαθητή να αναπτύξει πρότυπες αντιδράσεις. Ο εκπαιδευτής καθοδηγητής ή παιδαγωγός αποβλέπει στο να ενθαρρύνει μια αμοιβαία σχέση που προάγει τη μάθηση. Συνδυάζει ανθρώπους που ξεκινούν με προσωπικά, άλυτα ερωτήματα. Ενθαρρύνει στην καλύτερη περίπτωση το μαθητή να διατυπώσει την αμηχανία του, αφού μόνον μια ξεκάθαρη διατύπωση μπορεί να του επιτρέψει να αποκαταστασήσει μια αντιστοιχία με κάποιον που ωθείται την ίδια στιγμή, με την ίδια έννοια, προς την έρευνα του ίδιου προβλήματος.

Η δημιουργία της αντιστοιχίας αυτής για εκπαιδευτικούς σκοπούς φαίνεται κατ’ αρχήν πιο δύσκολη παρά η εξεύρεση εκπαιδευτών και παικτών για ένα αγώνισμα. Ένας λόγος είναι ο βαθύς φόβος που μας έχει εμφυτέψει το σχολείο, ένας φόβος που μας κάνει επικριτικούς. Η μη εξουσιοδοτημένη συναλλαγή ειδικοτήτων – ακόμη και ανεπιθύμητων ειδικοτήτων – είναι λιγότερο απρόβλεπτη και επομένως φαίνεται λιγότερο επικίνδυνη από την απεριόριστη δυνατότητα επαφής μεταξύ ανθρώπων που συμμερίζονται ένα πρόβλημα που, τη στιγμή εκείνη, είναι γι’ αυτούς σημαντικό από κοινωνική, εγκεφαλική και συναισθηματική άποψη.

Ο Βραζιλιάνος καθηγητής Πάουλο Φρέιρε, το γνωρίζει αυτό από προσωπική εμπειρία. Ανακάλυψε ότι κάθε ενήλικος μπορεί να μάθει να διαβάζει μέσα σε σαράντα ώρες αν οι πρώτες λέξεις που μαθαίνει να αποκρυπτογραφεί είναι φορτισμένες με πολιτικό περιεχόμενο. Ο Φρέιρε έχει με τέτοιο τρόπο εκπαιδεύσει τους συνεργάτες του, ώστε να εντοπίζουν λέξεις που δηλώνουν σημαντικά τρέχοντα θέματα όπως π.χ. στην περίπτωση των χωριών, το άνοιγμα ενός πηγαδιού ή ο ανατοκισμός των χρεών που οφείλουν στους γαιοκτήμονες. Το βράδυ οι χωρικοί μαζεύονται για να συναντήσουν αυτές τις λέξεις-κλειδιά. Αρχίζουν ν’ αντιλαμβάνονται ότι κάθε λέξη παραμένει γραμμένη στον πίνακα ακόμη και μετά την εκστόμισή της. Τα γράμματα συνεχίζουν να απελευθερώνουν την πραγματικότητα και να την καθιστούν ευκολοχείριστη. Έχω πολύ συχνά γίνει μάρτυρας του πόσο οι συνομιλητές αυτοί πλαταίνουν την κοινωνική τους επίγνωση και του πόσο ωθούνται στην πολιτική δράση μόλις μάθουν ανάγνωση. Φαίνονται σα να αδράχνουν την πραγματικότητα μόλις μάθουν να γράφουν.